بررسی وضعیت تولیدات علمی پژوهشگران پژوهشکدة مهندسی در سالهای 1370-1384

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدیر اطلاع‏ رسانی و عضو هیئت علمی پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی

2 کارشناس ارشد علوم کتابداری واطلاع‏رسانی و مسئول کتابخانه پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی وضعیت کمی تولیدات علمی پژوهشگران پژوهشکدة مهندسی جهاد کشاورزی انجام شده است. بدین منظور، انواع تولیدات علمی ارائه شده در سالهای 1370-1384 مطالعه شده است. روش تحقیق، پیمایشی است و اطلاعات موردنیاز از طریق پرسشنامه و بانک اطلاعات مقالات موجود در کتابخانة پژوهشکده جمع‏آوری شده است. نتایج نشان می‏دهد بیشتر تولیدات علمی (3/86%) در کنفرانسهای ملی و بین‏المللی ارائه شده که از آن میان، 70% مقالات به نشریات و کنفرانسهای داخلی اختصاص دارد. 7/97% تولیدات به‏صورت تألیف و 1/58% مقالات با همکاری دو یا سه نویسنده نوشته شده است. بیشترین تولیدات در سال 1382 و کمترین تولیدات در سالهای 1371 و 1372 منتشر شده‏اند. آزمون همبستگی «پیرسون» ارتباطی بین مدرک تحصیلی و تعداد تولیدات پژوهشگران نشان نمی‏دهد. مهمترین مشکلات پژوهشگران در انتشار آثار علمی, وجود موانع مختلف برای شرکت در گردهمایی‏های داخلی و خارجی, طولانی بودن مراحل تصویب آثار و کمبود وقت، عنوان شده است.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

یکی از شاخصهای رشد و توسعه هر کشور، توان و ظرفیت علمی بالفعل آن است. ارتقای این توان به بهبود وضعیت تولید اطلاعات علمی بستگی دارد که پژوهشهای علمی و سرمایه‏گذاری به تحقق این مهم منجر می‏شود. از آنجا ‏که افزایش و تعمیق فعالیتهای پژوهشی زمینه‏ساز اصلی توسعه و پیشرفت یک کشور به شمار می‌روند، امروزه بخش قابل‏توجهی از امکانات کشورهای پیشرفتة جهان، صرف امور تحقیقاتی می‏شود. از این رو برای تحقق اهداف توسعه‏ای کشور, هدایت تحقیقات به سوی اولویتهایی که برگرفته از نیازهاست, امری اجتناب‏ناپذیر است.

یکی از گامهای مهم در شناسایی نیازهای اساسی کشور که در جهت‏دهی و تعریف پژوهشهای آتی نقشی محوری دارد، بررسی و تجزیه و تحلیل مستمر فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت علمی دانشگاهها و پژوهشگران مؤسسات پژوهشی است. دلیل این امر به نقش این اعضا مربوط می‏شود که مهمترین و اصلی‏ترین جایگاه را در تولید دانش علمی کشور عهده‏دار هستند.    

یکی از رایج‏ترین روشها برای مطالعه و بررسی وضعیت تولید اطلاعات علمی، روش «علم‏سنجی» است. اولین کسانی‏که واژة علم‏سنجی را ابداع کردند «دوبروف»[1] و «کارنوا»[2] بودند (3). پس از آن، دانشمندانی چون «کول»[3] از مقالات علمی به‏عنوان ملاکی برای مقایسه تولید علمی کشورهای مختلف استفاده کردند. آنها از این طریق، تولیدات علمی کشورهای مختلف را از لحاظ کمّی و کیفی با یکدیگر مقایسه کرده و وضعیت کشورهای مختلف را در تولید اطلاعات علمی مشخص نمودند (7). به‏طورکلی, این روش جنبه‏های کمّی را در تولید، انتشار و استفاده از اطلاعات علمی تجزیه و تحلیل می‌کند.

ارزشیابی کمّی یافته‏های علمی منتج از فعالیتهای پژوهشی مسئولان و برنامه‏ریزان را یاری می‌نماید تا بتوانند با هزینة کمتر، بیشترین استفاده را از منابع مالی و انسانی برده و از آن در بهینه‏سازی ساختار اقتصادی ـ اجتماعی کشور بهره جویند. در تأیید این امر, «بک»[4] عقیده دارد علم‏سنجی می‏تواند به توازن بودجه و هزینه‏های اقتصادی کمک کرده و از این طریق، کارایی تحقیقات را افزایش دهد(1). علاوه بر این, بررسی تولیدات علمی, ابزار مناسبی برای سیاستگذاری و برنامه‏ریزی صحیح و شناخت وضعیت گذشته فراهم آورده و موجب هدفدار کردن حرکتهای علمی و تعیین اولویتهای پژوهشی می‏گردد؛ همچنین، منجر به شناسایی نقاط ضعف و کمبودهای موجود در تولید اطلاعات علمی منجر می‌شود.   

 

بیان مسئله

اطلاعات یکی از عناصر مهم زمانه کنونی است که پیشرفت در عرصه‏های مختلف اجتماعی, اقتصادی, سیاسی و فرهنگی بدون آن میسر نخواهد بود. به‏ همین دلیل، امروزه تولید و مصرف اطلاعات در جوامع گوناگون, از جمله شاخصهای رشد و توسعه‏یافتگی کشورها محسوب می‏شود. بحث تولید علم، نخستین بار در کشور در سال 1365 در دانشگاه تهران مطرح شد, اما در آن زمان در حد یک واژه ماند. در سالهای 1372ـ1373، دانشگاه تهران اعلام کرد به نویسندگانی که مقالات آنها در مجلات معتبر علمی چاپ شود, جوایز قابل ملاحظه‏ای اهدا خواهد شد و این نخستین اقدام عملی در زمینة تولید علم بود(11). از سال 1379 به بعد، بحث تولید علم درپی تأکید و اصرار مستمر مقام معظم رهبری در حوزه پژوهشی وزارت علوم, تحقیقات و فناوری در قالبی نو مطرح گردید. تدوین ساختاری منسجم در رتبه‏بندی مجلات و همایشهای علمی, شکل‏گیری و ظهور مجلات علمی جدید (پژوهشی یا ترویجی) و برپایی منظم همایشهای علمی، از دستاوردهای این دوره است که در حال حاضر نیز استمرار دارد.

پژوهشکدة مهندسی وابسته به وزارت جهاد کشاورزی، در سال 1362 به‏منظور رفع نیازهای مهندسی جهاد سازندگی، با عنوان «مرکز تحقیقات مهندسی جهاد سازندگی» تأسیس شد. در اواخر دهة هفتاد مقرر شد با رعایت ملاحظات قانونی, مجموعة امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی موجود که تناسب بیشتری با فعالیتهای پژوهشی دارند, در قالب پژوهشکدة مهندسی سازماندهی گردند. به‏ همین منظور، پس از کسب مجوزهای لازم از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ مرکز تحقیقات مهندسی جهاد سازندگی در سال 1379 به «پژوهشکدة مهندسی» تغییر نام داد. این پژوهشکده دارای سه گروه پژوهشی «مهندسی شیمی», «مهندسی کنترل» و «مهندسی مواد» در تهران, چهار مرکز استانی و چند شرکت تحقیقاتی همکار است. با توجه به نوع فعالیت و ظرفیت علمی پژوهشکده, پژوهش حاضر وضعیت گذشته و موجود تولید اطلاعات علمی را در این پژوهشکده طی سالهای 1370-1384 بررسی کرده است. تولیدات علمی پژوهشگران، شامل کتابهای منتشر شده, مقاله‌های چاپ شده در نشریات معتبر داخلی و خارجی, مقاله‌های ارائه شده در همایشهای ملی و بین‏المللی, گزارش طرحهای پژوهشی, همایشهای داخلی پژوهشکده و پایان‏نامه‏ها می‌شود. در این مطالعه، علاوه بر بررسی وضعیت تولیدات علمی پژوهشگران, مسائل و مشکلات آنان در زمینة تولید اطلاعات, بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‏شود.

 

اهداف پژوهش

هدف اصلی پژوهش عبارت است از تعیین وضعیت تولید اطلاعات علمی پژوهشگران پژوهشکدة مهندسی جهاد کشاورزی طی سالهای 1370-1384. تعیین تعداد تولیدات علمی چاپ شده, بررسی زبان تولیدات, نقش پژوهشگران از نظر تألیف یا ترجمه, مقایسه تولیدات گروهها و مراکز وابسته و بررسی مشکلات پژوهشگران در تولید اطلاعات علمی از دیگر هدفهای پژوهش هستند.

 

سؤالهای پژوهش

پژوهش حاضر بر آن است تا در راستای اهداف ذکر شده، به سؤالهای ذیل پاسخ دهد:

1.کمیت اطلاعات تولید شدة پژوهشگران چگونه است و این تولیدات در کدام یک از قالبهای انتشاراتی، بیشتر بوده است؟

2.چه میزان از تولیدات علمی پژوهشگران در نشریات و همایشهای داخلی و خارجی به چاپ رسیده است؟

3.میزان آثار تألیفی و ترجمه‏ای چقدر است؟ تعداد نویسندگان هر یک از آثار منتشر شده به چه صورت است؟

4.در چه سالهایی کمترین و بیشترین تولید اطلاعات علمی نسبت به تعداد اعضا انجام گرفته است؟

5.در کدام زمینه‏های موضوعی (گروهها) کمترین و بیشترین تولید اطلاعات علمی نسبت به تعداد متخصصان گروه مربوط انجام گرفته است؟

6.آیا بین تعداد پژوهشگران هر قسمت و میزان تولیدات، همبستگی وجود دارد؟ آیا بین مدرک تحصیلی با میزان تولیدات علمی، ارتباطی معنا‏دار وجود دارد؟

7.مشکلات پژوهشگران در تولید اطلاعات علمی چه بوده است؟

 

جامعه پژوهش

روش پژوهش، پیمایشی و از نوع «توصیفی ـ تحلیلی» است. جامعة آماری در این پژوهش, تمام پژوهشگران با مدرک تحصیلی لیسانس به بالا و شاغل در پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی است. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه و پایگاه اطلاعاتی تولیدات علمی پژوهشگران اعم از پایگاه‏های اطلاعاتی کتب, مقالات, همایشهای داخلی, گزارشها و پایان‏نامه‏ها گردآوری شد. برای تجزیه و تحلیل یافته‏ها، از نرم‏افزار «اس.پی.اس.اس.»[5]  استفاده گردید. 

 

پیشینة پژوهش

«توسلی فرحی» (1373) اطلاعات پزشکی و زیست‏پزشکی تولید شدة اعضای هیئت علمی سه دانشگاه «علوم پزشکی تهران», «ایران» و «شهید بهشتی» را بررسی کرد. یافته‏های پژوهش نشان می‏دهد در سالهای 1369 و 1370 تولید اطلاعات نسبت به سالهای 1365 تا 1368 اندکی افزایش داشته است. 5/48% مقالات منتشر شده در مجلات خارجی تک نویسنده بوده و بیشترین درصد مقالات منتشر شده در این مجلات (87%)، چند نویسنده‏ای هستند (5).

«شمسایی» عوامل بازدارنده و تنگناهای مربوط به فعالیتهای علمی و پژوهشی اعضای هیئت علمی دانشکده‏های کشاورزی را بررسی کرد. نتایج یافته‏های وی نشان داد وجود موانع برای شرکت در همایشهای خارج از کشور, مشکل در بهره‏مند شدن از فرصتهای مطالعاتی و کمبود مواد و امکانات لازم در تحقیق، عوامل بازدارندة مؤثر در فعالیتهای علمی و پژوهشی در دانشکده‏های کشاورزی است (8).

«بیگلو» وضعیت کمی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تبریز را در سالهای 1368 تا 1374 مطالعه نمود. نتایج بررسی وی نشان داد از 2166 عنوان منابع اطلاعاتی تولید شده اعضای هیئت علمی این دانشگاه، 7% در قالب کتاب, 37% در قالب تحقیق و 56% در قالب مقاله ارائه شده است. بیشتر تحقیقها در طول سالهای پژوهش به‏صورت انفرادی (3/69%) انجام گرفته است. 3/93% مقاله‏ها و تحقیقها در مجموعه مقالات گردهمایی‏ها و مجله‌های داخلی و فقط 7/6% آنها در مجله‌های خارجی منتشر شده‏اند (4).

«عصاره» انتشارات علمی را در کشورهای جهان سوم سنجید. یافته‏ها نشان داد تنها تعداد کمی از کشورهای جهان سوم, بخش عمدة یافته‌های تحقیق خود را در سالهای 1985 تا 1989 منتشر کرده‏اند. دانشمندان کشورهای جهان سوم، ترجیحاً مقاله‌های تخصصی خود را بیشتر در مجله‌های خارجی منتشر کرده‏اند و تعداد اندکی از یافته‏های پژوهشی ایشان در مجله‌های علمی موجود در خود کشورهای جهان سوم انتشار یافته است. همچنین، نتایج نشان داد سهم کشورهای جهان سوم (به غیر از هند) در تمام رشته‏های علمی، به طور میانگین زیر متوسط جهانی انتشارات علمی است (9).

«میرزایی» به بررسی فعالیتهای علمی اعضای هیئت علمی گروههای آموزشی کتابداری و اطلاع‏رسانی دانشگاههای دولتی کشور در نیمسال دوم 1374 پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد 4/74% از اعضا, مقاله‌هایی در نشریات چاپ کرده‌اند. 6/55% از اعضا نیز کتابهایی تألیف یا ترجمه کرده‏اند. یافته‏های وی حاکی از آن است که فرصتهای مطالعاتی, اهمیت دادن به امر تحقیق, افزایش حقوق و مزایا, ارتقای رتبه دانشگاهی و تهیه منابع کتابخانه‏ای، مهمترین عوامل برای بهبود فعالیتهای علمی استادان به‏شمار می‏روند (12). 

«انصافی» وضعیت کمی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی بخش منابع طبیعی را در ایران طی سالهای 1368 تا 1376 بررسی کرد. نتایج بررسی نشان داد 9/59% از اعضای هیئت علمی، مدرک کارشناسی ارشد دارند. بیشترین میزان تولیدات در قالب گزارشهاست و در سال 75 تولید کل اطلاعات علمی آنها به حداکثر رسیده است. مهمترین مشکل آنها در تولید اطلاعات، وجود موانع مختلف برای شرکت در همایشها و کنفرانسهای داخل و خارج کشور است. آزمون فرضیات پژوهش نشان داد که بین آخرین مدرک تحصیلی, مرتبة علمی, آشنایی با زبان انگلیسی و سابقه کار آموزشی و پژوهشی با کل تولیدات علمی اعضای هیئت علمی رابطه معنا‏داری برقرار است (2). 

«سامانیان» وضعیت کمی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی «دانشگاه آزاد اسلامی» را بررسی و تجزیه و تحلیل کرد. نتایج تحقیق وی نشان داد که روند تولید مقالات علمی, اجرای طرحهای پژوهشی و تألیف کتاب در میان گروههای آموزشی طی سالهای مورد تحقیق، سیر صعودی داشته است (6).

«مزینانی» وضعیت مصرف و تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی ـ آموزشی کشور را بررسی کرد. یافته‏های پژوهش وی نشان داد میزان تولید اطلاعات علمی, اعم از تألیف و ترجمه کتاب و مقاله و سایر منابع در سال، در سطح بسیار کمی است. یعنی بیش از 5/4% افراد مورد پژوهش در سال، هیچ‌گونه کتاب, مقاله یا سایر منابع علمی تألیف یا ترجمه نمی‏کنند (10).   

 

یافته‏های پژوهش

در این بخش، اطلاعات گردآوری شده از طریق پرسشنامه و بانک اطلاعاتی موجود در کتابخانة پژوهشکده بررسی و تجزیه و تحلیل می‏شود. نمودار1، توزیع درصد فراوانی پژوهشگران براساس مدرک تحصیلی را نشان می‏دهد. مطابق این نمودار, 1/53% پژوهشگران دارای مدرک کارشناسی, 5/42% دارای مدرک کارشناسی ارشد و تنها 4/4% دارای مدرک دکتری می‏باشند.

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار1. توزیع درصد فراوانی پژوهشگران براساس مدرک تحصیلی

 

جدولهای 1و2، به‏ ترتیب، اطلاعات مربوط به توزیع فراوانی کل تولیدات علمی و تولیدات علمی چاپ شده را نشان می‏دهند. همان‌طورکه در جدول شماره 1 مشخص است, بیشتر تولیدات علمی (3/79%) به گزارش طرحهای پژوهشی اختصاص دارد. 5/13% کل تولیدات علمی به صورت کتاب, مقاله‌های نشریات داخلی و خارجی و کنفرانسهای ملی و بین‏المللی، منتشر شده است.

جدول1. توزیع فراوانی انواع تولیدات علمی

تولیدات علمی

فراوانی

درصد

کتاب

7

2/0

مقاله چاپ شده در نشریات علمی

75

7/1

مقاله ارائه شده در کنفرانسهای ملی و بین‏المللی

521

6/11

همایشهای داخلی پژوهشکده

135

1/3

گزارش دوره‏ای و نهایی طرحهای پژوهشی

3547

3/79

پایان‏نامه

185

1/4

جمع کل

4470

100

با توجه به اینکه ارائه گزارش نهایی از طرحهای پژوهشی از سال 1380 در پژوهشکدة مهندسی جهاد کشاورزی اجباری شده است, در این پژوهش، تنها آن دسته از تولیدات علمی مدنظر قرار گرفته که در نشریات معتبر داخلی و خارجی و همایشهای ملی و بین‏المللی چاپ شده‌اند. جدول 2 نشان می‏دهد که  از بین تولیدات علمی چاپ شده بدون احتساب گزارش طرحهای پژوهشی, پایان‏نامه‏ها و سمینارهای داخلی پژوهشکده 3/86% در همایشهای ملی و بین‏المللی, 5/12% در نشریات و فقط 2/1% به صورت کتاب منتشر شده است. چنانکه ملاحظه می‏شود، 3/63% از تولیدات منتشر شدة پژوهشگران در کنفرانسهای ملی ارائه شده است و فقط 7/6% از این تولیدات در نشریات داخلی اعم از علمی ـ پژوهشی, علمی ـ ترویجی و نشریات داخلی به چاپ رسیده است. به‏نظر می‏رسد دلیل استقبال نکردن پژوهشگران از چاپ مقاله در نشریات معتبر داخلی آن است که پس از تأیید مقاله, لازم است زمان نسبتا" طولانی در نوبت چاپ قرار بگیرد. عدم ارزیابی دقیق و نیز آشنا نبودن پژوهشگران با تمام نشریات منتشر شده در زمینه‏های علمی مورد پژوهش را می‏توان از عوامل دیگر مؤثر بر کمی تعداد مقاله‌ها در نشریات داخلی به شمار آورد. 

جدول2. توزیع فراوانی انواع قالبهای انتشاراتی

درصد

فراوانی

تولیدات علمی

2/1

7

کتاب

8/5

35

نشریة بین‏المللی

2/2

13

مجلة علمی ـ پژوهشی

3

18

مجلة علمی ـ ترویجی

23

139

کنفرانس بین‏المللی

3/63

382

کنفرانس ملی

5/1

9

نشریة داخلی

100

603

جمع کل

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار2، توزیع درصد فراوانی کل تولیدات علمی پژوهشگران مورد مطالعه را به تفکیک نقشهایی که در آنها داشته‏اند, نشان می‏دهد. چنانکه ملاحظه می‏شود 7/97% از تولیدات علمی به‏صورت تألیف و تنها 3/2% تولیدات به‏صورت ترجمه ارائه شده است. با توجه به اینکه کتابها و مقاله‌های منتشرشده عمدتاً از طرحهای پژوهشی که پژوهشگران انجام داده‌اند، استخراج شده, تألیف نسبت به ترجمه برتری قابل توجهی داشته است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار2. توزیع درصد فراوانی تولیدات علمی منتشر شده براساس نقش آنها

 

اطلاعات جدول 3 نشان می‏دهد که 9/70% تولیدات علمی چاپ شدة پژوهشگران مورد مطالعه به زبان فارسی نگاشته شده و تنها 1/29% به زبان انگلیسی یا فرانسه تألیف شده است. چنانکه مشاهده می‏شود، پژوهشگران مورد مطالعه بیشتر به انتشار تولیدات خود به زبان فارسی تمایل دارند. علاوه بر آشنایی و علاقه به زبان فارسی, یکی دیگر از دلایل این امر می‏تواند ناشی از تعداد زیاد همایشهایی باشد که اخیرا" در تمام رشته‏های فنی و مهندسی توسط انجمنهای علمی, دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی در سطح کشور برگزار می‏شود. احتمال دیگر، پذیرش نسبتاً آسان مقاله‌ها در این همایشهاست. این در حالی است که چاپ مقاله در مجله‏های علمی غیرفارسی، موجب اشاعه اطلاعات علمی در سطح گسترده‏تر, برخورداری از امتیاز ارتقا, شناساندن نتیجة تحقیقات به دانشمندان و نمایه‏سازی و چکیده‏نویسی مقاله‏ها در معتبرترین نمایه‏نامه‏ها می‏شود. از این‌رو آشنایی پژوهشگران با این نشریات معتبر و آگاهی از زمان برگزاری همایشهای بین‏المللی و نیز تقویت و بهبود زبان انگلیسی پژوهشگران مورد مطالعه، می‏تواند باعث افزایش تولیدات پژوهشگران در نشریات و همایشهای خارجی گردد.

جدول3. توزیع فراوانی زبان تولیدات علمی

زبان تولید

تعداد

درصد

فارسی

427

9/70

انگلیسی

174

8/28

فرانسه

2

3/0

جمع کل

603

100

      

جدول4، نسبت تولیدات علمی را به تعداد پژوهشگران به ‏تفکیک مراکز استانی و گروههای پژوهشی نشان می‏دهد. چنانکه ملاحظه می‏شود، به ازای هر یک از پژوهشگران, تقریبا" 5/1 مقاله یا کتاب منتشر شده است. گروه پژوهشی شیمی با نسبت 7/2 و مرکز تحقیقات مهندسی فارس با نسبت 3/2 دارای بالاترین نسبت تولیدات علمی به تعداد پژوهشگران می‏باشند. گروه پژوهشی مواد با نسبت 7/0 پایین‏ترین نسبت تولیدات به تعداد پژوهشگران را داراست. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد در سطح معنا‏داری 01/0, همبستگی مثبتی بین تولیدات علمی و تعداد پژوهشگران مورد بررسی وجود ندارد. این بدان معناست که تنها تعداد پژوهشگران در افزایش تولیدات علمی تأثیر نداشته است و عواملی مانند هدفمند و کاربردی بودن تحقیقات, میزان مشارکت پژوهشگران در همایشهای داخلی و خارجی و در نتیجه همگامی با نتایج پژوهش و تازه‏های علم و تحقیق در کشورهای دیگر و در سایر دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی، می‏تواند دلیلی برای افزایش تولیدات علمی در گروهها باشد. همچنین، نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد بین مدرک تحصیلی و تعداد تولیدات علمی پژوهشگران رابطه‌ای معنا‏دار وجود ندارد؛ بدین معنا که بالا رفتن مدرک تحصیلی به تولیدات علمی بیشتر منجر نمی‏شود.

 

 

جدول4. نسبت تولیدات علمی به تعداد پژوهشگران به تفکیک مراکز استانی و گروههای پژوهشی

مراکز استانی/ گروه پژوهشی

تعداد تولیدات

تعداد پژوهشگران

نسبت تولیدات علمی به تعداد پژوهشگران

مرکز آذربایجان شرقی

123

70

7/1

مرکز اصفهان

69

71

9/0

مرکز خراسان

25

16

6/1

مرکز فارس

122

54

3/2

معاونتهای پژوهشکده

59

38

5/1

گروه پژوهشی شیمی

85

31

7/2

گروه پژوهشی کنترل

62

40

5/1

گروه پژوهشی مواد

28

39

7/0

موادکاران

30

27

1/1

جمع

603

386

5/1

 

جدول 5، روند تولید کل تولیدات علمی پژوهشگران مورد مطالعه را نشان می‏دهد. با توجه به اینکه تعداد کتابهای تولید شدة پژوهشگران بسیار کم است, نمی‏توان روند روبه افزایش یا کاهشی معیّن نمود. چنانکه ملاحظه می‏شود، در سال 1382 تولیدات علمی پژوهشگران افزایش قابل ملاحظه‏ای یافته است، به ‏طوری‌ که 6/20% کل تولیدات به این سال اختصاص دارد. این روند درخصوص مقاله‌های ارائه شده در کنفرانسهای بین‏المللی در سالهای بعد نیز ادامه یافته است. با وجود افزایش چشمگیر مقاله‌های ارائه شده در سال 1382, از این سال به بعد، کل تولیدات، روند روبه رشد نداشته و در سال 1384 میزان تولیدات، 5/3% نسبت به سال 1382 کاهش یافته است. باتوجه به جدول، مشخص است که این کاهش به‏دلیل کاهش چشمگیر مقالات ارائه شده در همایشهای ملی(4/7%) بوده است. به نظر می‏رسد یکی از علل کاهش چشمگیر مقاله‌ها, اطلاع نداشتن پژوهشگران از زمان برپایی همایشهای ملی باشد. ضروری است مسئولان اطلاع‏رسانی سازمان با اطلاع‏رسانی مناسب و به ‏موقع از زمان برگزاری همایشها, نسبت به رفع این مشکل اقدام نمایند. کاربردی‏تر شدن پروژه‏ها, درگیری پژوهشگران در چند پروژه و مشغله کاری را می‏توان از عوامل دیگر کاهش تعداد مقاله‌ها برشمرد.

جمع

1384

1383

1382

1381

1380

1379

1378

1377

1376

1375

1374

1373

1372

1371

1370

سال

جدول5. توزیع فراوانی قالبهای انتشاراتی علمی بر حسب سال نشر

7

1

0

2

0

1

0

0

1

0

0

0

0

2

0

0

تعداد

کتاب

100

3/14

0

6/28

0

3/14

0

0

3/14

0

0

0

0

6/28

0

0

درصد

35

8

9

8

0

1

4

0

1

0

1

2

0

0

0

1

تعداد

نشریه بین‌المللی

100

8/22

7/25

8/22

0

9/2

4/11

0

9/2

0

9/2

7/5

0

0

0

9/2

درصد

13

1

0

0

0

1

3

1

1

0

2

2

0

2

0

0

تعداد

علمی‌ـ‌پژوهشی

100

7/7

0

0

0

7/7

1/23

7/7

7/7

0

4/15

4/15

0

4/15

0

0

درصد

18

2

1

1

3

1

2

3

1

1

2

0

0

0

0

1

تعداد

علمی‌ـ‌ترویجی

100

1/11

5/5

5/5

7/16

5/5

1/11

7/16

5/5

5/5

1/11

0

0

0

0

5/5

درصد

139

29

27

25

8

4

14

2

6

11

2

0

8

1

2

0

تعداد

همایش بین‌المللی

100

8/20

4/19

18

8/5

9/2

1/10

4/1

3/4

9/7

4/1

0

8/5

7/0

4/1

0

درصد

382

59

84

87

30

40

16

13

18

10

7

6

5

0

2

5

تعداد

همایش ملی

100

4/15

22

8/22

8/7

5/10

2/4

4/3

7/4

6/2

8/1

6/1

3/1

0

5/0

3/1

درصد

9

3

2

1

1

1

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

تعداد

نشریه داخلی

100

3/33

2/22

1/11

1/11

1/11

0

0

0

1/11

0

0

0

0

0

0

درصد

603

103

123

124

42

49

39

19

28

23

14

10

13

5

4

7

تعداد

جمع

100

1/17

4/20

6/20

9/6

1/8

5/6

2/3

6/4

8/3

3/2

6/1

2/2

8/0

7/0

2/1

درصد

در نمودار3، تعداد نویسندگان تولیدات علمی چاپ شده, مشاهده می‏شود. چنانکه مشخص است, تـعـداد مقـالـه‌هـا و کتابهایی که دو یا سه نویسنده داشته‏اند, بیش از مواردی

است که یک نویسنده مقاله را تهیه کرده است. تنها در 5/18% تولیدات علمی چاپ شده, چهار نویسنده یا بیشتر همکاری داشته‏اند.   

                                                                                                           

 

 

 

 

 

 

 
 

تعداد نویسندگان

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 3. توزیع درصد فراوانی تعداد نویسنده در تولیدات علمی چاپ شده

 

مشکلات پژوهشگران در انتشار آثار علمی، در جدول 6 آمده است. چنانکه ملاحظه می‏شود، وجود موانع مختلف برای شرکت در همایشها, با 1/25% ، مهمترین مشکل در انتشار آثار علمی عنوان شده است. طولانی بودن مراحل تصویب آثار (4/16%), کمبود وقت پژوهشگران (6/14%), کمبود منابع علمی (1/10%) و اطلاع نداشتن از زمان برگزاری همایشهای داخلی (3/8%) از مشکلات دیگر پژوهشگران در انتشار آثار علمی به‏شمار می‏رود. با این‌حال، پایین بودن حق‏التألیف کمترین درصد مشکلات پژوهشگران را تشکیل می‌دهد که خود می‏تواند حاکی از انگیزه بالای پژوهش و نوآوری در بین پژوهشگران به شمار آید.

جدول6. مشکلات پژوهشگران در انتشار آثار علمی

مشکلات

تعداد

درصد

وجود موانع برای شرکت در کنفرانسهای خارجی

107

1/25

طولانی بودن مراحل تصویب آثار علمی

70

4/16

کمبود وقت پژوهشگران

62

6/14

کمبود منابع علمی در دسترس

43

1/10

عدم اطلاع به موقع از زمان کنفرانسهای داخلی

35

3/8

پایین بودن میزان حق‏التألیف

12

8/2

بی پاسخ

97

7/22

جمع کل

426

100

تعدادی از پاسخگویان در پاسخ به این سؤال به بیش از یک مورد اشاره کرده‏اند، لذا جمع نهایی که در جدول مشاهده می‏کنید، از 386 که تعداد کل پژوهشگران مورد مطالعه می‌باشد, بیشتر است.

نتیجه‏گیری

در این بخش، براساس یافته‏های پژوهش، به سؤالهای مربوط پاسخ داده می‏شود.

در پاسخ به سؤال اول پژوهش مبنی بر میزان اطلاعات تولید شدة پژوهشگران جامعه مورد مطالعه, یافته‏های پژوهش نشان داد بیشترین تولیدات علمی پژوهشگران با 3/79% به گزارش طرحهای پژوهشی اختصاص دارد. از آنجا ‏که ارائه گزارش طرحهای پژوهشی به‏صورت دوره‏ای و در پایان طرح پژوهشی الزامی است, در این پژوهش تنها به بررسی تولیدات علمی چاپ شده بسنده شده است. از بین تولیدات علمی چاپ شده بیشترین تولیدات (3/86%) در همایشهای ملی (3/63%) و بین‏المللی (23%) ارائه شده است. مقالات چاپ شده در نشریات داخلی و خارجی 5/12% و کتاب 2/1% از کل تولیدات چاپ شده را به خود اختصاص داده است. به نظر می‏رسد سهولت پذیرش مقاله در همایشهای ملی, عامل اصلی گرایش پژوهشگران به ارسال مقاله به این همایشهاست.

در پاسخ به سؤال دوم پژوهش, با توجه به اطلاعات مندرج در یافته‏های پژوهش مشاهده می‏شود 70% از مقاله‌ها در نشریات و همایشهای داخلی و 8/28% در نشریات و همایشهای خارجی ارائه شده است.

یافته‏های پژوهش نشان داد 7/97% از تولیدات علمی چاپ شده به‏صورت تألیف منتشر شده و تنها 3/2% از تولیدات علمی ترجمه بوده است. همچنین، تعداد مقاله‌ها و کتابهایی که دو یا سه نویسنده داشته‏اند, با 1/58% بالاترین میزان را دارند. 4/23% از تولیدات را یک نویسنده نوشته است. تنها در 6/4% از تولیدات, پنج نویسنده یا بیشتر، همکاری داشته‏اند.

چنانکه از یافته‏های پژوهش برمی‏آید، بالاترین درصد تولیدات علمی در سال 1382 و به میزان 6/20% منتشر شده است. کمترین تولیدات علمی در سالهای 1371 و 1372 به ترتیب با 7/0% و 8/0% منتشر شده‏اند.     

در پاسخ به سؤال پنجم پژوهش, نتایج نشان داد گروه پژوهشی شیمی با نسبت 7/2 و مرکز تحقیقات مهندسی فارس با نسبت 3/2 دارای بالاترین نسبت تولیدات علمی به تعداد پژوهشگران هستند. گروه پژوهشی مواد با نسبت 7/0 دارای پایین‏ترین نسبت تولیدات به تعداد پژوهشگران می‏باشد.

آزمون همبستگی پیرسون نشان داد بین تعداد پژوهشگران هر گروه و تعداد تولیدات علمی، رابطه‌ای معنا‏دار وجود ندارد. این امر، نشانگر آن است که به جای استخدام کارکنان, برای افزایش کیفیت کارهای پژوهشی و به‏تبع آن افزایش تولیدات علمی، باید از نیروهای متخصص استفاده نمود. لازم به توضیح است، آزمون همبستگی پیرسون نشان داد مدرک تحصیلی رابطه‏ای با تعداد تولیدات پژوهشگران ندارد. البته، از آنجا ‏که تعداد پژوهشگران با مدرک دکتری در این مجموعه پژوهشی بسیارکم (4/4%) است, به نظر می‏رسد با به‏کارگیری اعضای هیئت علمی دانشگاهها به‏صورت مشاوره‏ای و امکان ادامه تحصیل کارشناسان ارشد سازمان, بتوان گام مثبتی در افزایش تولیدات علمی برداشت.

سؤال آخر پژوهش به بررسی مشکلات پژوهشگران در انتشار آثار علمی اختصاص دارد. یافته‏های پژوهش نشان می‏دهد وجود موانع مختلف برای شرکت در همایشهای خارجی, با 1/25% مهمترین مشکل پژوهشگران در انتشار آثار علمی عنوان شده است. با توجه به اینکه ارائه مقاله در همایشهای خارجی تنها یکی از روشهای انتشار تولیدات علمی به‏شمار می‏رود و با عنایت به محدودیت بودجه در سازمانها برای اعزام پژوهشگران لازم است با اتخاذ تدابیر لازم, پژوهشگران را نسبت به انتشار مقاله در نشریات معتبر داخلی و خارجی تشویق نمود.   

 

پیشنهادها

1. از آنجا ‏که پژوهشگران جامعه مورد بررسی، مهمترین مشکل انتشار آثار علمی را موانع موجود برای شرکت در همایشهای بین‏المللی عنوان کرده‏اند, با فراهم نمودن تسهیلات لازم مانند بودجة کافی, اطلاع‏رسانی به‏موقع و آسان‏تر کردن شرایط شرکت در گردهمایی‏های خارجی, میزان ارائه مقالات در کنفرانسهای علمی، افزایش چشمگیری خواهد یافت.

2. درگیری نیروهای کارآمد و متخصص در کارهای اجرایی و مدیریتی گوناگون باعث شده برخی از آنها فرصت رسیدگی به مسایل آموزشی و پژوهشی رشته تخصصی خود را پیدا نکنند. به نظر می‏رسد با سیاستگذاریهای مناسب, بتوان از این نیروهای متخصص، هم در امور مدیریتی و هم در فعالیتهای تخصصی بهره جست.  

3. با توجه به اینکه تعدادی از پژوهشگران به کمبود وقت به‏عنوان مشکل انتشار تولیدات علمی اشاره کرده‏اند, با فراهم نمودن فضای فعالیت تحقیقاتی و دراختیار گذاشتن فرصت کافی برای ثبت نتایج و تأمین نیازهای پژوهشگران از جهات مختلف، می‏توان بر رشد و توسعه نشر و تحقیقات علمی افزود.

4. تکریم شایسته پژوهشگران و توجه به ادامه اهدای جوایز به نویسندگان مقاله‌ها و درصورت امکان، افزایش حق‏التألیف, می‏تواند در افزایش تولیدات علمی تأثیرگذار باشد.

5. به منظور ارتقای کمی و کیفی تولیدات علمی, بهتر است آیین‏نامه موجود در رابطه با تشویق محققان بازنگری شده و تدابیر لازم برای تشویق نویسندگان به انتشار مقاله در مجله‌های علمی ـ پژوهشی و ISI, اندیشیده شود.

 



1. Dobbrow.

2. Karenoi.

3. Cole.

1. Beck.

1. SPSS: Statistical Package for Social Sciences.

. اعتماد, شاپور (1371). نظام تحقیقات در جهان.دفتر دانش, سال اول, شماره دوم و سوم: 55-50.
2. انصافی, سکینه (1377). مطالعه وضعیت تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی بخش منابع طبیعی (جنگل و مرتع) در ایران طی سالهای 1376-1368. استاد راهنما: طاهره علومی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران, دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.
3. انصافی, سکینه و حسین غریبی (1381). دانش ایران در سطح بین‏المللی سال 2000. ـ تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
4. بیگلو, محمدحسین (1375). مطالعه وضعیت کمی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تبریز (74-1367). استاد راهنما: مهرانگیز حریری. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس, دانشکده ادبیات و علوم انسانی. 
5. توسلی فرحی, مینا. (1373). بررسی کمی اطلاعات پزشکی و زیست‏پزشکی تولید شده توسط اعضای هیئت علمی سه دانشگاه علوم پزشکی تهران, ایران و شهید بهشتی طی سالهای 1370-1365. استاد راهنما: علی سینایی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشکده مدیریت و اطلاع‏رسانی پزشکی.
6. سامانیان, مصیب (1382). وضعیت کمی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی. فصلنامه کتاب. پاییز 1382، دوره چهارم, شماره سوم: 72-55.
7. سن گوتیا, آی. ان (1372). مروری بر کتاب‏سنجی, اطلاع‏سنجی, علم‏سنجی و کتابخانه‏سنجی. ترجمه مهردخت وزیرپور کشمیری (گلزاری),اطلاع‏رسانی, دوره دهم: 58-38.
8. شمسایی گلسفیدی, ابراهیم (1373). بررسی عوامل بازدارنده و تنگناهای مربوط به فعالیتهای علمی- پژوهشی اعضای هیئت علمی دانشکده‏های کشاورزی کشور. پایان‏نامه کارشناسی ارشد, دانشگاه تربیت مدرس, دانشکده کشاورزی.
9. عصاره, فریده (1375). ارزیابی و سنجش انتشارات علمی در کشورهای جهان سوم: مطالعه استنادی در هر کشور.استاد راهنما: کانی ویلسون. پایان‏نامه دکتری. دانشگاه نیو ساوت ولز, سیدنی, استرالیا.
10. مزینانی, علی (1380). بررسی وضعیت مصرف و تولید اطلاعات علمی از جانب اعضای هیئت علمی ـ آموزشی کشور».رهیافت. شماره بیست و پنجم: 217-196.
11. موسوی موحدی, علی اکبر؛ ابوالفضل کیانی بختیاری و جمشید خان‌چمنی (1382). روشهای تولید و اشاعه یافته‏های علمی. رهیافت.شماره سی و یکم: 19-5.
12. میرزایی, غلامرضا (1376). بررسی فعالیتهای علمی اعضای هیئت علمی گروههای آموزشی کتابداری و اطلاع‏رسانی دانشگاههای دولتی کشور 1374. استاد راهنما: غلامرضا فدایی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران, دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.