تحلیل پیوندهای وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی

مقدمه

«انجمن» متشکل از گروهی افراد است که به صورت داوطلبانه برای رسیدن به اهداف مشترک یا حل مشکلات و همکاری با یکدیگر در زمینه­های خاص، فعالیت می‌‌کنند. امروزه اتحادیه­ها و انجمنهای بسیاری در دنیا وجود دارند که افراد در حرفه­ها و تخصصهای مختلف برای دفاع از حقوق خود یا ارتقای حرفه و دانش خویش و سایر منافع، این تشکلها را به وجود می‌آورند. از حدود دو هزار سال پیش گروههایی برای دفاع از حقوق پیشه­وران و تجار به وجود آمده بود، اما به طور عمده شکل‌گیری تشکلها و انجمنها از بعد از انقلاب صنعتی در اروپا و بیشتر به دلیل دفاع از حقوق مادی و اقتصادی صورت گرفت. تاریخچة شکل‌گیری انجمنهای کتابداری، به اواخر قرن نوزدهم بر می­گردد. اولین انجمن کتابداری، انجمن کتابداران آمریکاست که در سال 1876 شکل گرفت. یک سال بعد از آن انجمن کتابداران انگلیس هم تشکیل شد(مزینانی، 1379، ص319).

اولین انجمن کتابداری آسیا، انجمن کتابداران ژاپن بود که در سال 1892 تأسیس شد (سلطانی و راستین،1379،ص 43).

مزینانی(1379، ص 321) هدف اصلی انجمنهای کتابداری را دفاع از حقوق مادی و معنوی کتابداران و حفظ منزلت و شؤون اجتماعی افراد این حرفه می­داند. البته، اهداف فرعی زیادی هم به این هدف کلی اضافه می­نماید از جمله: ایجاد ارتباط بین اعضا از طریق گردهمایی­ها، حمایت از ارتقا و بهبود شرایط اجتماعی و حرفه­ای کتابداران، تدوین قوانینی برای اداره بهتر کتابخانه­ها، کمک به سازماندهی و بهبود خدمات کتابخانه­ها، پیگیری قوانین مربوط به امور کتابخانه­ها، تدوین اصول اخلاقی و حرفه­ای، آموزش کوتاه مدت و ضمن خدمت کتابداران، انتشار مقالات و نشریات کتابداری، ایجاد تشکلهای منطقه­ای و بین‌المللی، ایجاد نظام اطلاع‌رسانی، کمک به روند توسعه همه جانبه، ایجاد ارتباط کتابداران، حرفه کتابداری و کتابخانه­ها با جامعه، تهیه و تدوین لوایحی در دفاع از حقوق کتابداران و پیشنهاد آنها به مراجع قانونی.

ظهور شبکه جهانی وب، سبب پیدایش تحولات و دگردیسی عمیقی در حوزه­های گوناگون علمی شده است، به طوری که هیچ‌کدام از حوزه­های دانش از تأثیر فناوریهای نوین اطلاعاتی به دور نمانده‌اند. مؤسسات و سازمانهای مختلف دولتی و خصوصی نیز تحت تأثیر این فناوریها قرار گرفته، در جهت انتشار اطلاعات گوناگون در راستای نیل به اهداف و خواسته­های خود از ابزارهای گوناگون موجود در وب از جمله وب‌سایتها استفاده می­نمایند.

از اواسط دهه 1990، حوزه پژوهشی جدیدی به نام وب‌سنجی[1] بر اساس روشهای اطلاع‌سنجی به وجود آمد که به پژوهش دربارة ماهیت و خصوصیات وب می­پردازد (بجورنبورن و اینگورسن[2]، 1382، ص44). در سال 1997 آلمایند[3] و اینگورسن مطالعه روی وب را «وب‌سنجی» نامیدند. این روش در مجلة الکترونیکی «سایبرمتریک»[4] در سال 1997  سایبرمتریک یا مجاز­سنجی نامگذاری شد. استفاده از روشهای کتاب­سنجی در وب، از ماهیت پویا، متنوع و توزیعی وب و نقایص موتورهای کاوش تأثیر پذیرفته است. تنوع و گوناگونی افرادی که اسناد و مدارک وب و پیوندها را ایجاد می­کنند، کیفیت و اعتبار این روش را تحت تأثیر قرار می‌دهد (بجورنبورن و اینگورسن، 1382).

وب­سنجی به عنوان حوزه­ای علمی، همچنان دوران طفولیت خود را پشت سر می‌نهد. از اواسط دهة 1990 پژوهشی در چهار دامنة پژوهشی وب­سنجی شامل محتوای وب، ساختارهای پیوندی، رفتار اطلاع­یابی و مرور کاربران بر روی وب و عملکرد موتورهای کاوش، صورت گرفته است. پژوهشهای فرامتنی، پژوهشگران را قادر می­سازد به برقراری ارتباط پرداخته و ارتباطهایی که توسط دیگران ساخته شده است، پیروی نمایند. بنابراین پژوهشگران را به یکدیگر پیوند می‌دهد (بجورنبورن و اینگورسن، 2001). 

یکی از روشهای پژوهش در علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، روشهای کتاب­سنجی، اطلاع­سنجی و علم­سنجی است. با استفاده از این روشها که در روش­شناسی بسیار به هم شباهت دارند، چگونگی تولید، سازماندهی، توزیع و به کارگیری انواع مختلف اطلاعات توسط کاربران گوناگون و با نیازهای اطلاعاتی متنوع، مورد سنجش قرار می­گیرد. این حوزه­ها نیز مانند دیگر حوزه­های دانش، تحت تأثیر فناوریهای نوین اطلاعاتی و شبکه جهانی وب دچار تحول شدند و حوزه جدید وب­سنجی بر اساس این روشها برای ارزیابی  شبکة جهانی وب پدیدار شد. وب سنجی یکی از حوزه­هایی است که با مطالعة جنبه­های کمی و کیفی وب سر و کار دارد و می‌تواند در تجزیه و تحلیل داده­ها و منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت، به کاربران کمک کند. در روش وب­سنجی، با استفاده از رویکردهای کتاب­سنجی، اطلاع­سنجی و علم­سنجی، جنبه­های کمی تولید و استفاده از منابع  اطلاعاتی و جنبه­های­ ساختاری و محتوایی وب‌سایتها، مورد سنجش قرار می­گیرد. وب­سنجی به منظور توسعه روشها و فنون جدیدی که بتوان با آن الگوهای توزیع اطلاعات در شبکه جهانی وب را تحلیل کرد، مورد استفاده قرار می­گیرد.

 بجورنبورن و اینگورسن (1382) ابراز می­دارند که در سالهای آینده، تجزیه، تحلیل و ترکیب یافته‌های پژوهشها، همچنین پیشبرد و توسعه  روشها و نظریه‌ها به منظور فراهم نمودن درک و فهم بهتر درباره ریخت­شناسی، کارکرد و پتانسیل و امکانات پیچیدة وب، چالشی برای پژوهشگران وب‌سنجی  خواهد بود.

بیان مسئله و ضرورت پژوهش

توسعه فناوریهای نوین اطلاع‌رسانی و اختراع وب توسط تیم برنرزـ لی[5] و ویژگیهای منحصر به فرد محیط وب، همچون فرامتن و فراپیوند، انقلاب عظیمی در عرصة اطلاع‌رسانی به وجود آورده است که ضرورت مطالعة جنبه­های گوناگون آن جهت استفاده هر چه بهتر و بیشتر از این پدیدة مهم عصر حاضر، توسط پژوهشگران تأئید شده است(نوروزی، 1383، ص 105).

امروزه، وب‌سایتها در امر اطلاع‌رسانی در تمامی حوزه­های دانش، اهمیت فراوانی پیدا کرده­اند؛ به طوری که هر کدام از سازمانهای دولتی یا خصوصی، وب‌سایت مخصوص به خود را در اینترنت طراحی و ارائه نموده­است. مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی هم مانند دیگر مراکز و سازمانها به اهمیت استفاده از محیط وب در جهت رسیدن به اهداف و ارائه خدمات پی برده و هر یک وب‌سایت مخصوص خود را راه­اندازی نموده است.

تحلیلهای وب‌سنجی، ماهیت، ساختار و ویژگیهای محتوایی وب‌سایتها، همچنین ساختار  پیوندها را به منظور درک بزرگراههای مجازی و ارتباطهای درونی آنها، به نمایش می­گذارد (بجورنبورن و اینگورسن، 1382).

در محیط وب، قابل رؤیت بودن وب‌سایتها و معرفی صاحبان آنها به کاربرانشان اهمیت بسیار و نشان از اعتبار وب‌سایتها دارد. وب‌سایتها از طریق پیوندهایی که با یکدیگر برقرار می­کنند، سبب می­شوند کاربران در حداقل زمان ممکن از متنی به متن دیگر یا به وب‌سایتی دیگر جابجا شوند و به انبوهی از اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا کنند. ارتباط وب‌سایتها از طریق پیوندهایی که با هم  برقرار می­کنند، تقویت می­شود و این امر موجب می­گردد تا وب‌سایتهایی که بیشتر به آنها پیوند داده شده، در محیط اینترنت عینیت یا رؤیت بیشتری داشته باشند و به منظور تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران و دسترسی آنها به اطلاعات سودمند به طور مؤثری با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. با توجه به شمار فزایندة منابع اطلاعاتی موجود در محیط وب، تعیین اینکه کدام منبع اطلاعاتی معتبرتر و کدام یک از اهمیت کمتری برخوردار است و همچنین بازیابی این منابع در محیط وب مشکل است، ولی با استفاده از فنون و روشهای وب‌سنجی می‌توان کاربران را در رفع این مشکل یاری نمود.

مطالعه کمّی و کیفی وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات کتابداری، میزان تأثیرگذاری و میزان رؤیت آنها را با استفاده از شاخصهای وب­سنجی روشن می­نماید. از معیارهای ارزیابی وب‌سایتها، محاسبه ضریب تأثیرگذاری وب‌سایتها و محاسبه و مقایسه میزان جذابیت و کارایی آنهاست که با محاسبه تعداد پیوندهای دریافتی، خود پیوندیها، هم پیوندیها و پیوندهای بیرونی قابل اندازه­گیری است. پژوهش حاضر در نظر دارد تا میزان تأثیرگذاری و میزان رؤیت وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات کتابداری را با استفاده از شاخصهای وب­سنجی، روشن نماید. به علاوه، با استفاده از تحلیل هم­پیوندیها و ترسیم ساختار هم­پیوندیها، خوشه­ها و عناصر مهم را در وب‌سایتهای مورد بررسی مشخص نموده، ارتباطهای این وب‌سایتها را در سطح ملی و بین‌المللی مطالعه نماید.

وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات کتابداری، ابزارهای ارتباطی مهمی در دنیای کتابداری و اطلاع‌رسانی به شمار می‌روند. وظایفی که این انجمنها در محیط سنتی بر عهده داشتند، امروزه در دنیای  وب، اهمیت، ضرورت و گستردگی بیشتری پیدا کرده است. اهمیت انتشاراتی که این مؤسسات دارند، کمکهایی که می‌توانند در ارتقای رشته داشته باشند، بررسی عملکرد مؤسسات مذکور در محیط وب، سیاستها و برنامه­های آیندة آنها، سنجش میزان موفقیت آنها در محیط وب، از دیگر دلایل اهمیت تحلیل وب­سنجی وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات کتابداری است.

اهمیت وب‌سایتهای انجمنهای ملی و بین‌المللی کتابداری در زمینة ایجاد تعامل و مشارکت در امور کتابداری و اطلاع‌رسانی توسط افراد و سازمانها، ایجاد حس وحدت حرفه­ای، دفاع از حقوق افراد و سازمانهای کتابداری، کمک به روند اطلاع‌رسانی و زیر­ساختهای آن در کشورهای در حال توسعه و سهولت دسترسی به اطلاعات و اطلاع رسانی، انکارناپذیر است. میزان پیوند و استفاده از این سایتها، میزان رؤیت آنها، همکاریهای گروهی، میزان تأثیرگذاری آنها و شناسایی با اهمیت­ترین سایتها، از مسائلی است که در این پژوهش مورد مطالعه قرار می­گیرد.

اهداف پژوهش

هدف اصلی این پژوهش، تحلیل پیوندهای وب‌سایتهای مؤسسات و انجمنهای ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی است.

شناسایی وب‌سایتهای پربسامد انجمنهای ملی و بین‌المللی کتابداری، سنجش ضریب تأثیرگذاری آنها، تعیین میزان رؤیت وب‌سایتهای آنها در محیط وب، میزان همکاری و پیوندهای دریافتی این مؤسسات و تحلیل ارتباط آنها با یکدیگر، از دیگر اهداف این پژوهش است.

سؤالهای پژوهش

1. وضعیت وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی از نظر تعداد کل پیوندها، پیوند­های دریافتی، خود پیوندیها و تعداد صفحات وب نمایه­سازی شده، نسبت به یکدیگر چگونه است؟

2. رتبه­بندی وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی از نظر میزان و قابلیت رؤیت آنان در محیط وب، چگونه است؟

3. ضریب تأثیر­گذاری وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی، در مقایسه با یکدیگر چگونه است؟

4. کدام یک از وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی از نظر میزان هم‌پیوندی رتبة بالاتری دارند؟

5. وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی به چند خوشه مهم دسته­بندی شده­اند و آن خوشه­ها کدامند؟

6. با استفاده از مقیاس چند­بعدی و ترسیم نقشه هم­پیوندیهای وب‌سایتهای مذکور، انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی به چند دسته اصلی تقسیم شده­اند؟

پیشینة پژوهش

چنانکه در مقدمه هم اشاره شد، حوزه وب سنجی از اواسط دهة 1990 به وجود آمده (بجورنبورن و اینگورسن، 1382، ص44) و تقریباً از سال 1997 به این نام خوانده شده است. با وجود پژوهشهای مناسبی که در این زمینه به انجام رسیده است، حوزة مذکور هنوز در ابتدای راه است و اکثر مطالعات صورت گرفته به وب‌سایتهای دانشگاهها و دانشکده­ها مربوط بوده و در حوزه­های متنوع دیگر هنوز مطالعه­ای با روش وب­سنجی صورت نگرفته است. در این پژوهش هم از آنجا که پیشینه­ای در زمینه تحلیل پیوندهای وب‌سایتهای مؤسسات و انجمنهای ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی وجود نداشت، پیشینه­های مرتبط در دیگر حوزه­ها مورد بررسی قرار گرفت. 

الف) پیشینیه پژوهش در جهان

روسو[6] (1997) در مقاله­ای درباره پیوند به سایتها یا پیوندهای دریافتی، الگوهای توزیع وب‌سایتها و پیوندهای دریافتی را مورد تحلیل قرار داد. وی در این پژوهش از نسخة قدیمی آلتاویستا استفاده کرد و مطالعة خود را با 343 سایت بارگذاری شده که از طریق یک کاوش درباره «اطلاع­سنجی، کتاب­سنجی یا علم­سنجی» بازیابی شده بودند، انجام داد. مطالعة وی نشان داد که توزیع حوزه­های سطح بالا برای این سایتها همچنین توزیع استنادی این 343 سایت، از توزیع لوتکا پیروی می­کند. وی نسبت خود پیوندیها را 30% برآورد کرد (بجورنبورن و اینگورسن، 1382).

اینگورسن (1998) مفهوم ضریب تأثیرگذاری وب را برای دامنه­های ملی و وب‌سایتهای شخصی در راستای عامل تأثیر مجلات که توسط مؤسسه اطلاعات علمی[7] برای رتبه­بندی مجلات علمی در پایگاههای استنادی آن به کار می­رفت، معرفی کرد. وی عامل تأثیر گذار وب را با محاسبة مجموع تعداد پیوندهای دریافتی توسط یک سایت معیّن، تقسیم بر تعداد صفحات وب در همان سایت، معرفی کرد.

 وری لند[8] (2000) به بررسی و رتبه­بندی 156 وب‌سایت کتابخانه­های دانشکده­های حقوق مورد تأئید انجمن وکلای آمریکا بر اساس میزان رؤیت (تعداد پیوندهای دریافتی) و میزان وضوح ( تعداد پیوندهای بیرونی) پرداخت. همبستگی معنا­داری بین میزان رؤیت و میزان وضوح این سایتها وجود نداشت. کتابخانه­های این مراکز به طور روشنی پیوندهای خود را متوجه منابع مرتبط و مناسب و موادی کرده بودند که دسترسی به آنها به شکل چاپی امکان­پذیر نبود. وی حضور قانون 20-80  را برای  میزان وضوح سایت کتابخانه‌هایی که اندازه­گیری کرده بود، نشان داد. این بدان معناست که بخش کوچکی از سایتها قسمت اعظم اطلاعات را برای کل جامعه فراهم می کنند. به عبارت دیگر، به نظر می­رسد قانون بردفورد در مورد وب‌سایتها نیز صدق می­کند.

چو[9] (2001) در مقاله­ای وب‌سایتهای مدارس علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی موجود در فهرست مورد تأئید ALA را انتخاب و ساختار پیوندهای 12 وب‌سایت موجود در فهرست این سایت را با روش تحلیل وب­سنجی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. وی میزان پیوندهای دریافتی، پیوندهای بیرونی و هم­پیوندی این وب‌سایتها را محاسبه و با استفاده از داده­های مربوط به هم­پیوندی، ساختار اصلی این دوازده وب‌سایت را ترسیم کرد. «چو» به این نتیجه رسید که پیوندهای بیرونی هم از لحاظ کیفیت و هم از نظر محتوا چندان مناسب نیستند. وی اظهار می­دارد وب­سنجی ابزار ارزیابی سودمندی فراهم می­کند که در مطالعات کتاب­سنجی (بویژه هنگام مطالعة یک مؤسسه) وجود ندارد. هر چند یادآوری می­کند که نتایج تحقیقات وب­سنجی را باید با احتیاط پذیرفت، زیرا هم منابع داده­ها (یعنی داده­های مبتنی بر وب) و هم ابزارهای گرد­آوری داده­ها ( یعنی موتورهای کاوش)، نواقص آشکاری دارند.

تلوال[10] (2001) نشان داد تعداد پیوندهای دریافتی 25 سایت دانشگاههای بریتانیا با میانگین تولیدات پژوهشی آنها همبستگی قوی دارد. در مقاله­ای از بجورنبورن و اینگورسن (2001) حوزه‌های منتخبی از پژوهشهای وب­سنجی که روند و فضای مناسبی برای توسعه دارند و همچنین برخی از حوزه‌هایی که کمتر دارای آینده‌ای روشن هستند، معرفی شده‌اند. آنان خاطر نشان می­کنند که پژوهشهای جدید درباره پوشش و عملکرد موتورهای کاوش، آنها را به عنوان قالب و چارچوبی برای تحلیل گزینشی کیفیت و محتوای وب معرفی کرده است. مشکلات مربوط به ضریب تأثیرگذاری وب مورد بحث قرار گرفته و در پایان روشهای جدید وب‌سنجی در گردآوری داده­ها و ردیابی موضوعات در وب که تا حدود زیادی بر روش کتاب­سنجی مبتنی است، به صورت  کلی مطرح شده است. در این چارچوب، راهبردهای نظریه نمودار یکپارچه شامل تحلیل مسیر، پیوندهای متقاطع، پیوندهای ضعیف و پدیده جهان کوچک، مورد توجه قرار گرفته است.

عصاره (2003) در مقاله­ای تحت عنوان «نقشه­نمایی ساختار وب‌سایتهای دانشکده‌های علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی: استفاده از مقیاس خوشه­ای و چند بعدی»، با استفاده از شیوه­های وب­سنجی، وب‌سایتهای دانشکده­های کتابداری و اطلاع‌رسانی را مورد بررسی قرار داد. وی داده­های این بررسی را به وسیله موتور کاوش آل دوب و با استفاده از سایت «راهنمای آموزش اینترنت و خدمات مشاوره» که در برگیرنده 95 وب‌سایت دانشکده­های کتابداری و اطلاع‌رسانی متعلق به 18 کشور بود، گردآوری کرد. از مجموع این 95 سایت، 70 سایت فعال بودند که پیوندهای دریافتی و هم­پیوندیهای این وب‌سایتها تحلیل گردید. نتایج بررسی وی نشان داد در وب‌سایتهای دانشکده­های بررسی شده، 7 خوشه (دو خوشه ملی و پنج خوشه بین‌المللی) وجود دارد. از سوی دیگر، نقشه مقیاس­نمای چندبعدی، پنج دستة مرتبط را نشان داد. از این پنج دسته، دو دسته ملی (یکی از ایالت متحده و دیگری از کانادا) و سه دسته بین‌المللی (بین کشورهای بریتانیا و ایالت متحده، ایسلند و استرالیا و آلمان با دو وب‌سایت دانشکده­ای، ایتالیا، فنلاند و اسپانیا) بودند. پیوندهای وبی، انعکاس دهنده طیف گوناگونی از علایق، اولویتها، ابزارهای اطلاع­یابی و عملکردهای عامل وب می­باشد، بنابراین انگیزه برقراری پیوند نسبت به انگیزة ارجاع­سازی و استناد در مقالات علمی دارای تنوع بیشتری است. تلوال، واگان[11] و بجورنبورن (2006) خاطر نشان می­کنند روشهای کمی که به صورت بنیادی برای تحلیل کتاب­سنجی و مطالعة الگوهای استنادی مقاله­های مجلات علمی طراحی شده‌اند، می‌توانند در حوزة وب­سنجی هم با استفاده  از موتورهای کاوش تجاری برای تهیة داده­های خام به کار گرفته شوند.

ویلکینسون و دیگران[12](2003) بیان کرده­اند که ابهام در فهم به ‌وجود آمدن پیوندهای وبی، مانع اصلی در وب­سنجی است. آنان با یک نمونه­گیری تصادفی از 414 پیوند درون دانشگاهی از فضای وب دانشگاه بریتانیا با دامنه ac.uk انگیزه­های پدیدآورندگان در محیط وب را برای به وجود آوردن پیوند بین وب‌سایتهای دانشگاهی بررسی کردند. پژوهش آنها نشان داد بیش از90 درصد از پیوندها برای مقاصدی مانند گسترش فعالیتهای آموزشی و پژوهشی به وجود آمده‌اند.یک شماره ویژه از نشریهJASIST[13]  در سال 2004 به وب­سنجی اختصاص یافته است، که طیف وسیعی از رهیافتهای مختلف به مطالعة کمی وب را شامل می­شود. مطالب این نشریه چارچوبی مفهومی و پایه برای وب سنجی فراهم نموده است (اسمیت، 2004).

نوروزی (2005) در پژوهشی با استفاده از موتور کاوش آلتاویستا، میزان پیوند به وب‌سایتهای دانشگاههای ایران را مورد بررسی قرار داد. پژوهش مذکور نشان داد میزان پیوند به وب‌سایتهای دانشگاههای ایران بسیار کم است. وی معتقد است در طراحی وب ‌سایتهای دانشگاهی باید مسائل زیبایی شناختی، وجود اطلاعات مناسب و وجود نسخه‌ای به زبان انگلیسی در نظر گرفته شود تا میزان پیوند به آنها در سطح بالایی قرار گیرد.

چو (2005)  در مقایسه دلایل استناد و پیوند اشاره می­کند که پیوندها معمولا به یک سایت یا یک صفحه از سایت اشاره دارد اما در استناد ممکن است به یک بند یا قسمتی از یک مدرک، استناد شود. به علاوه، استناد ممکن است جنبة تأیید یا رد داشته باشد، در صورتی که پیوند معمولاً حالت تأیید دارد.

عصاره (2006) در مقاله­ای با استفاده از روش وب­سنجی، به مطالعه میزان همکاری میان وب‌سایتهای دانشکده­های علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی پرداخته، پیوندهای دریافتی و هم پیوندیها را مورد بررسی، قرار داده است. در این بررسی میزان رؤیت و همکاریهای ملی و بین‌المللی میان این وب‌سایتها مشخص شده است. وی خاطر نشان می­کند با توجه به مشکلات مربوط به موتورهای کاوش در جمع­آوری داده­ها، نتایج مطالعات مربوط به وب سنجی باید با احتیاط مورد استفاده قرار گیرد.

ب) پیشینیه پژوهش در ایران

نوروزی(1384) در پژوهشی وب‌سایتهای دانشگاههای ایران را مورد بررسی قرار داد. پژوهش وی نشان داد دانشگاه شهید بهشتی با ضریب تأثیر برابر 32/12 بالاترین و دانشگاه فردوسی با ضریب تأثیرگذاری برابر 38/0 پایین ترین میزان تأثیر را داشته­اند. اما از نظر میزان حجم سایت، دانشگاه تهران با حجم سایتی برابر با 9750 صفحه وب، بالاترین و دانشگاه ایلام با حجم سایتی برابر با 22 صفحه وب، پایین­ترین رتبه را در مقایسه با سایر دانشگاههای ایرانی دارا هستند. نتایج این پژوهش نشان داد در مجموع، حجم سایتهای دانشگاهی ایران بسیار پایین است. به نظر می­رسد یکی از عوامل مهم در پایین بودن حجم سایتهای دانشگاهی ایران، این است که بر خلاف سایر کشورها، بسیاری از گروههای آموزشی در دانشگاهها و به تبع آن اعضای هیئت علمی، فاقد صفحه وب هستند. شایان ذکر است، دانشگاههای ایرانی که شهرت بین‌المللی بیشتری دارند، به میزان بیشتری پیوند دریافت کرده­اند، در حالی که دانشگاههای دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته­اند. دانشگاههای ایرانی در سطح بین‌المللی به دلایل گوناگون ـ از جمله زبان فارسی، کمبود اطلاعات علمی و عدم اشاعه اطلاعات مناسب در قالب مجله­های الکترونیکی و کنفرانسها نتوانسته­اند به اندازه کافی در جذب پیوند موفق ‌باشند.

زین العابدینی و دیگران (1385)  با استفاده از روش تحلیل پیوند که یکی از روشهای وب سنجی است، به مطالعه وب سایتهای کتابخانه‌های ملی جهان پرداختند. در این پژوهش، میزان رؤیت این وب‌سایتها بررسی و وب‌سایتهای مهم در این حوزه  معرفی گردید. ضمناً با استفاده از روش دسته بندی مقیاس خوشه ای به مطالعه دستجات  مهم و تأثیرگذار در بین این وب سایتها پرداختند. ترسیم ساختار دو بعدی این وب‌سایتها، ارتباط پیوندی را بین وب‌سایتهای کتابخانه‌های ملی جهان در دستجات ملی، بین‌المللی و قاره‌ای نشان داد.

کوشا (1385) در مقاله خود  نشان داد وب‌­سایتهای دانشگاههای ایران حتی یک پیوند وبی با انگیزه­های علمی رسمی (استناد رسمی) از سوی دانشگاههای آمریکا دریافت نکرده­اند و اغلب پیوندهای صورت گرفته با انگیزه ارتباطهای غیر رسمی و به منظور راهبری و راهنمایی کاربران برای یافتن سایت دانشگاههای ایرانی تشخیص داده شدند. وی دلیل این امر را در زبان وب‌سایتهای ایرانی توجیه می­کند که مخاطبان کمتری دارد.

روش‌شناسی پژوهش

در این پژوهش از روش تحلیل پیوندها، که یکی از روشهای وب­سنجی است استفاده شده و برای تحلیل پیوندها، روشهای آماری دسته­بندی خوشه­ای[14]  و مقیاس چند بعدی[15]  به کار رفته است.

الف) روش گرد آوری داده­ها: به منظور تهیه فهرستی جامع از انجمنها و مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی، جستجوهای مختلفی در اینترنت صورت گرفت، که با مقایسه نتایج جستجو، نهایتاً فهرست انجمن کتابداران امریکا (ALA) که حاوی مشخصات 127 انجمن یا مؤسسه کتابداری و اطلاع‌رسانی بود، با آدرس اینترنتی http://www.ala.org/  انتخاب شد. وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی موجود در فهرست انجمن کتابداران آمریکا، در آبان ماه 1384 روی رایانه شخصی بارگذاری گردید.  سپس هر یک از سایتها مورد بررسی قرار گرفت تا مشخص شود که آیا در زمان انجام پژوهش فعال هستند یا خیر؟ کلیه سایتهای مورد بررسی فعال بودند، لذا هیچ موردی از جامعه پژوهش حذف نشد. قابل توجه است اکثر پژوهشهای پیشین در حوزه وب­سنجی از موتور کاوش آلتاویستا و آل دوب استفاده نموده­اند. نوروزی (2006) با استفاده از موتور کاوش یاهو به بررسی میزان حضور و ضریب تأثیرگذاری حوزه­های سطح بالای کشورهای خاورمیانه پرداخته است. با توجه به این که در سال 2004 فناوری روبات نمایه­سازی دو موتور کاوش پیش گفته توسط یاهو خریداری و موتور کاوش یاهو راه اندازی شد، پیشنهاد شده از موتور کاوش یاهو استفاده شود. دیگر اینکه استفاده همزمان از سه موتور جستجوی یاهو، آلتاویستا و آل دوب و مقایسه نتایج آنها نشان داد نتایج بازیابی موتورکاوش یاهو از دیگر موتورهای کاوش دقیق­‌­تر بود و به همین دلیل از موتور کاوش یاهو برای استخراج پیوندهای وب‌سایتها استفاده شد.

برای تعیین تعداد پیوند­های کل، پیوند­های دریافتی، خود پیوندیها و تعداد صفحات وب‌سایت از دستورات زیر استفاده شد:

1. کل پیوندها:[16] تعداد کل پیوندها به یک سایت،  یعنی مجموع پیوندهایی که به یک وب سایت داده شده است با دستور زیر مشخص می شود:   

 Link: http://www.ala.org/ OR Link: www.ala.org/ 

2. پیوندهای دریافتی:[17] پیوندهای درونی به پیوندی گفته می شود که یک صفحه وب از سایرصفحه‌های وب دریافت می­کند. برای شمارش پیوندهای درونی از دستورNOT  استفاده می شود:

    (Link: http://www.ala.org/ OR link: www.ala.org/) NOT (host: http://www.ala.org/ OR host: www.ala.org/)

3. خود پیوندی:[18]  خودپیوندی به پیوندی گفته می­شود که از یک صفحه وب موجود در یک وب‌سایت به همان صفحه یا صفحه‌های دیگر موجود در همان وب‌سایت داده شود. برای شناسایی خود پیوندیها  از عملگرAND استفاده و با دستور زیر محاسبه می­شود:

 Link: http://www.ala.org/ OR Link: www.ala.org/) AND (host: http://www.ala.org/ OR host: www.ala.org/)

4. هم پیوندی:[19]میزان هم پیوندی هر یک از وب سایتها با تمامی وب سایتهای دیگر، طبق دستور زیر مورد کاوش قرار گرفت: (آدرس اول، فاصله، آدرس دوم(    

http://www.ifla.org/  http://www.ala.org/

5. تعداد صفحات:[20]برای شمارش تعداد صفحات از این دستور استفاده می شود:  (کل آدرس منهایhttp ) domain:www.ala.org/                                           

6 . ضریب تأثیرگذاری وب:[21] ضریب تأثیرگذاری یک وب سایت از مجموع تعداد کل پیوندهای دریافتی توسط  یک وب‌سایت و تقسیم آن بر تعداد صفحه‌های وب نمایه‌سازی شده از همان سایت در موتور کاوش استفاده شده در پژوهش به دست می­آید.

ب) جامعة پژوهش: تعداد اولیه جامعه پژوهش 127 وب‌سایت انجمن و مؤسسة کتابداری و اطلاع‌رسانی بود که از فهرست ALA  انتخاب شدند. از این تعداد، سایتهایی که دارای پیوندهای دریافتی کمتر از 1000 بودند، از جامعه پژوهش حذف گردید. تعداد وب‌سایتها به 33 رسید. سپس برای تعداد 33 سایت باقی مانده، دستور هم­ پیوندی به‌کار گرفته شد. در این مرحله نیز، تعداد 5 وب‌سایت که دارای هم پیوندی کمتر از 100 بودند از جامعه پژوهش حذف شد. بدین ترتیب، تعداد 28 سایت به عنوان جامعه نهایی پژوهش مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

ج) روش‌شناسی:  ابتدا انواع پیوندهای دریافتی، بیرونی، هم پیوندیها و تعداد صفحات وب هر سایت با استفاده از موتور کاوش یاهو، مورد شمارش قرار گرفت. ضریب تأثیر­گذاری وب‌سایتها با استفاده از فرمول مربوط محاسبه و وارد نرم افزار صفحه گسترده اکسل شد. به منظور شمارش هم پیوندیهای وب‌سایتها، یک ماتریس تهیه شد و وب‌سایتهای مورد بررسی در آن قرار گرفت. تک تک وب‌سایتها با استفاده از دستور هم پیوندی با هم سنجیده شدند. سپس وب‌سایتهایی که دارای بسامدهای هم پیوندی بالاتری بودند، انتخاب و وب‌سایتهای دارای بسامد کمتر (انجمن کتابداری ترکیه، انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی و دانشگاهی ترکیه، انجمن روسی کتاب چمبرز، انجمن کتابداری ایبروآمریکا در ونزوئلا و انجمن کتابداری یهودیان) از ماتریس حذف گردید. ماتریس نهایی از اکسل وارد «اس.پی.اس.اس.» شد. ابتدا داده­ها جهت کاهش تعداد متغیرها به چند متغیر معنادار مورد پالایش قرار گرفتند و اطلاعات مناسب برای تجزیه و تحلیل بیشتر برگزیده شد. برای این پالایش از روش تحلیل خوشه­ای سلسله مراتبی[22] و روش مقیاس چند بعدی[23] در نرم افزار «اس.پی.اس.اس.» استفاده گردید.

با روش تحلیل پیوندها، رتبه بندی وب‌سایتهای انجمنهای ملی و بین‌المللی کتابداری بر اساس میزان رؤیت و میزان تأثیرگذاری آنها مشخص شد. با استفاده از روش دسته­بندی خوشه­ای، دسته­های مهم وب‌سایتها در این حوزه شناسایی گردید.  همچنین با استفاده از روش مقیاس چند بعدی و با ترسیم ساختار پیوندها، وب‌سایتهای مهم و مرتبط در این حوزه شناسایی شد.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

جدول 1 علاوه بر میزان کل پیوندها، خود پیوندیها، پیوندهای دریافتی و تعداد صفحات هر وب‌سایت، رتبه­بندی وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی را بر اساس کل پیوندهای دریافت شده توسط هر وب سایت، نشان می‌دهد. با استفاده از فرمولهای مربوط، تعداد کل پیوندها، پیوندهای دریافتی، خودپیوندیها و تعداد صفحات هر وب سایت، محاسبه شد. چنانکه مشاهده می­شود، وب‌سایتهای انجمن کتابداران آمریکا، انجمن کتابخانه­های تخصصی، فدراسیون بین‌المللی انجمنها و مؤسسات کتابداری، انجمن کتابداری پزشکی و انجمن کتابداری ایتالیا، از نظر میزان تعداد کل پیوندها و پیوندهای دریافتی، در بالاترین سطح قرار دارند. کل پیوندهای دریافتی علاوه بر فرمول مربوط تقریباً از ترکیب پیوندهای دریافتی و خودپیوندیها هم قابل محاسبه است. هر چند خودپیوندیها در تحلیل وب­سنجی و محاسبه ضریب تأثیرگذاری مورد توجه قرار نمی­گیرند، بالابودن خودپیوندیهای موجود در یک سایت نشان می‌دهد که اطلاعات و منابع موجود در آن سایت به خوبی به هم پیوند داده شده است. افراد هم از طریق خودپیوندیها راحت­تر اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا می­کنند(نوروزی، 1383،ص111). به علاوه، موتورهای کاوش با جستجوی این خود پیوندیها، نمایه­های دقیق­تری از یک سایت فراهم می­کنند و به طور کلی میزان خود پیوندیها در بازیابی سایت و قابلیت رؤیت آن اهمیت دارد. جدول 1 نشان می‌دهد سایتهای انجمن کتابداران آمریکا، انجمن کتابخانه­های تخصصی و ایفلا دارای بیشترین خودپیوندی هستند، درحالی­که سایتهای انجمن موزه­ها، آرشیو، کتابشناسی و دکومانتاسیون اسپانیا، انجمن کتابداری شیلی، انجمن کتابداری دانمارک و انجمن کتابداران آلمان هیچ خودپیوندی ندارند.

 تعداد صفحات یک وب‌سایت، کمیت محتوای آن سایت را نشان می‌دهد. طبق جدول 1، سایتهای انجمن کتابداران آمریکا، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استرالیا، انجمن کتابداری ایتالیا و انجمن کتابخانه­های تخصصی، دارای بیشترین صفحات و انجمن کتابخانه­های ملی عمومی ژاپن و انجمن بین‌المللی کتابخانه­های حقوق، دارای کمترین تعداد صفحات می­باشند.

در پاسخ به سؤال 2 پژوهش، باید خاطر نشان کرد به هر میزان تعداد پیوندهای دریافتی به یک سایت بیشتر باشد، آن سایت اعتبار و اهمیت بیشتری دارد و میزان و قابلیت رؤیت آن نیز بیشتر است. میزان پیوند­های دریافتی یک سایت اعتبار، اهمیت، کیفیت، قابلیت رؤیت و رتبه سایت را مشخص می­کند و نشان­دهنده این امر است که اطلاعات موجود در آن سایت، مورد نیاز و علاقه دیگران بوده و مورد استفاده قرار گرفته است. چنانکه در جدول 1 نشان داده شده است، میزان رؤیت وب‌سایتهای انجمن کتابداران آمریکا، انجمن کتابخانه­های تخصصی، ایفلا، انجمن کتابداری پزشکی و انجمن کتابداری ایتالیا با توجه به این که پیوند­های بیشتری دریافت کرده­اند، بیش از سایر وب‌سایتها، و میزان رؤیت وب‌سایت انجمن ملی کتابخانه­های عمومی ژاپن کمتر از سایر وب‌سایتهای مورد بررسی است. هنگامی که یک وب‌سایت با سایت دیگری پیوند برقرار می­کند، می‌تواند بدین معنا باشد که سایت­ استناد­کننده تحت تأثیر سایت استناد­شونده قرار گرفته است. میزان ارتباط سایتها، هم موضوع بودن و هم هدف بودن آنها را نشان می‌دهد.

جدول 1: محاسبه تعداد کل پیوندها، پیوندهای دریافتی، خود پیوندیها و تعداد صفحات وب نمایه‌سازی شده توسط موتور کاوش یاهو و رتبه­بندی وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی از نظر میزان قابلیت رؤیت آنها در محیط وب

حتی ساختار ظاهری سایت هم بر جذب پیوند تأثیر دارد. برای مثال، سایتهایی که تصاویر بیشتری دارند، دیرتر بارگذاری می­شوند و این باعث می­شود کمتر به آنها پیوند ایجاد شود. تحلیل پیوندها رویکرد جالبی برای ارزیابی مؤسسات فراهم می­نماید، زیرا به جای سنجش افراد که توسط مطالعات کتاب­سنجی انجام می­شود، در وب­سنجی کل سازمان مورد توجه قرار می­گیرد. در تحلیل استنادی می‌توان عملکرد افراد را سنجید و سنجش کل مؤسسه یا دانشکده نیز بر اساس عملکرد پژوهشگران آن صورت می­گیرد، اما در وب­سنجی می‌توان کل دانشکده را ارزیابی کرد. بنابراین، وقتی موضوع، مطالعه یک مؤسسه باشد، وب­سنجی بر کتاب­سنجی ارجحیت دارد(چو، 2001، ص 125).

 پاسخ به سؤال 3 پژوهش به شرح زیر است: ضریب تأثیرگذاری وب شباهت زیادی به ضریب تأثیرگذاری مجلات دارد و از ضریب تأثیرگذاری مجلات الگو برداری شده است. البته، دوره زمانی ضریب تأثیرگذاری وب با ضریب تأثیرگذاری مجلات متفاوت است. ضریب تأثیرگذاری مجلات از محاسبه تعداد کل استنادهای داده شده به مقاله­های منتشر شده در یک مجله در یک دوره زمانی خاص و معمولاً دو ساله، تقسیم بر تعداد کل مقاله های منتشر شده و قابل استناد در همان مجله و در همان دوره  زمانی به دست می­آید (عصاره، 1380) در حالی که ضریب تأثیرگذاری کل وب‌سایتها از محاسبه تعداد کل پیوندها تقسیم بر تعداد کل صفحات نمایه­سازی شده وب‌سایت توسط موتور کاوش، حاصل می‌شود و ضریب تأثیرگذاری دریافتی (تجدید­نظر شده) از تقسیم تعداد پیوندهای دریافتی بر تعداد کل صفحات به دست می‌آید. رتبة سایت با استفاده از ضریب تأثیرگذاری سایت مشخص می­شود. ضریب تأثیر گذاری وب، ابزاری است که ازآن برای ارزیابی، رتبه بندی، مقایسه  و طبقه­بندی وب‌سایتهای گوناگون استفاده می­شود. از جمله ایرادهایی که به ضریب تأثیر گذاری وب وارد است، ماهیت اطلاعات موجود در وب و مشکلات موتورهای کاوش است. در ارزیابی اطلاعات، یکی از ابزارهای شناسایی قابلیت رؤیت سایتها، ضریب تأثیرگذاری وب است. حتی کیفیت اطلاعات موجود در سایت، تأثیر سایت در محیط وب و شهرت جهانی سایت، اعتبار یک وب سایت و شانس بازیابی آن، از طریق ضریب تأثیرگذاری مشخص می­شود (نوروزی، 1383، ص106).

جدول2، رتبه­بندی وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات کتابداری و اطلاع‌رسانی را بر اساس ضریب تأثیرگذاری وب، نشان می‌دهد. ضریب تأثیرگذاری وب‌سایتهای انجمن بین‌المللی کتابخانه­های حقوق، انجمن ملی کتابخانه­های عمومی ژاپن، انجمن کتابداری اوراسیا- فدراسیون روسی، فدراسیون بین‌المللی انجمنها و مؤسسات کتابداری و دفتر کتابشناسی و دکومانتاسیون ـ بارسلونا، بیش از سایر وب‌سایتهاست. کمترین میزان تأثیرگذاری مربوط به وب‌سایتهای انجمن بین‌المللی کتابخانه­های علوم، فنون و تحقیقات روسیه، انجمن کتابداری ایتالیا و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استرالیاست.

ایرادهای زیادی به ضریب تأثیرگذاری وب وارد است که شرح تعدادی از این مشکلات در مقاله‌های پژوهشگران این حوزه آمده است و همین معایب باعث شده با توجه به تعداد صفحات نمایه‌سازی شده، وب‌سایتهای معتبرتر به رتبه­های پایین نزول کنند؛ یعنی سایتهایی که صفحات کمتری دارند، ضریب تأثیرگذاری بیشتری به دست می‌آورند و این مورد در روند محاسبه میزان اعتبار و تأثیرگذاری سایتها ایجاد اشکال می­کند. البته این مورد در جدول 1 که به ترتیب کل پیوندها مرتب شده، به صورت بهتری مشخص شده است.

جدول2. محاسبه ضریب تأثیرگذاری کل و دریافتی (تجدیدنظر شده) وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی

یافته­های پژوهش در پاسخ به سؤال 4 چنین است: میزان هم­پیوندی وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی با استفاده از فرمول مربوط (نشانی سایت الف ـ فاصله ـ نشانی سایت ب) مورد محاسبه قرار گرفت. داده­های مربوط به هم­پیوندی سایتها در یک ماتریس 28*28 جمع­آوری شده و نتایج آن در قالب شکل 1 و 2  ارائه شده است. هم‌پیوندی مشابه حالت هم استنادی در منابع چاپی است و مانند آن نشانگر نوعی رابطه محتوایی و مشترک بین دو سایت بوده و به این معناست که دو وب‌سایت در کنار یکدیگر در پیوندهای سایت سومی ظاهر شوند.

چو (2001، ص124) در تحلیل هم­پیوندیها، وب‌سایتهای دانشکده­های علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی را به سه دسته تقسیم کرده است. دسته­ سنت­گرا، یعنی دانشکده‌هایی که بر آموزش به صورت سنتی تأکید دارد؛ دسته­ مبتنی بر فن­آوری، که بر ابزارهای فن­آوری و به­کارگیری آنها تأکید بیشتری دارند؛ دسته دانشکده­های اطلاعات که کلمه کتابخانه را از عنوان آموزشی خود حذف کرده و اصطلاح علم، مطالعات یا خدمات اطلاعاتی را برای این حوزه به کار می­گیرند.

یافته­ها نشان داد بیشترین هم­پیوندی بین سایتهای ایفلا و ALA با 125000 پیوند بوده است. این بدان معناست که سایتهای ایفلا و ALA توسط 125000 وب‌سایت به طور مشترک پیوند داده شده است. به عبارت دیگر، 125000 وب‌سایت به هر دو وب‌سایت ایفلا و ALA پیوند برقرار نموده­اند. بنابراین وجوه مشترک بین دو سایت ایفلا و ALA بیش از سایر سایتهاست. این وجوه مشترک می‌تواند تشابه در اهداف، روشها، منطقه جغرافیایی، زبان و ... باشد. 

در پاسخ به سؤال 5، همان‌طور که شکل1 نشان می دهد، با استفاده از روش دسته‌بندی خوشه­ای، وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی به سه دسته اصلی و دو وب‌سایت مستقل طبقه­بندی می­شوند. سایتهایی که با هم در یک دسته قرار گرفته­اند، هم­پیوندی و ارتباط بیشتری با همدیگر دارند و سایتهایی که کمتر با هم پیوند خورده­اند، ارتباط کمتری با یکدیگر دارند. دو وب‌سایت مستقل عبارتند از: انجمن بین‌المللی کتابخانه­های علوم فنون و تحقیقات روسیه و انجمن کتابداری اوراسیا که نسبت به بقیه دسته­ها از همدیگر جدا افتاده­ و کمترین میزان هم­پیوندی را برخوردارند. یکی از دلایل این امر می‌تواند زبان غیر انگلیسی سایتهای مذکور باشد.

سه دسته اصلی عبارتند از:

1. دسته اول ( دسته تخصصی): انجمن کتابخانه­های پژوهشی، انجمن کتابخانه­های اختصاصی، ایفلا، انجمن کتابداری کانادا، انجمن آمریکایی کتابخانه­های حقوق، انجمن آموزشی کتابداری و اطلاع‌رسانی، انجمن کتابداری پزشکی، انجمن کتابشناسی و اطلاع‌رسانی آلمان، انجمن کتابخانه­های هنر آمریکا و انجمن کتابداری فرانسه، در این دسته قرار دارند. با کمی تأمل به نظر می­رسد که این دسته یک دسته تخصصی- پژوهشی است. همان‌گونه که مشاهده می­شود، کلیة وب‌سایتهای فوق (به جز انجمن کتابداری کانادا، انجمن کتابداری فرانسه و ایفلا ) دارای هدفها و فعالیتهای اختصاصی هستند. دلیل قرار گرفتن این سایتها را می‌توان اطلاعات ارزشمند این انجمنها برای کتابخانه­های اختصاصی دانست. علاوه بر آن، ایفلا یکی از مهمترین و معتبرترین سازمانهای پیوند­دهنده کلیه انجمنها و مؤسسات کتابداری و اطلاع‌رسانی است. ­

همان‌طور که در شکل 1 مشاهده می­شود، انجمن کتابخانه­های پژوهشی(CNI)، انجمن کتابخانه­های اختصاصی(SLA)، فدراسیون بین‌المللی انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی(IFLA)، انجمن کتابداری کانادا (CLA) که به سرعت با هم ارتباط برقرار کرده و اولین خوشه کوچک را در درون دسته اول به وجود آورده­اند. به نظر می­رسد وجه اشتراک آنها علاوه بر منطقه جغرافیایی (کانادا و آمریکا) اختصاصی بودن دو انجمن ابتدایی از یک  طرف و اهمیت ایفلا به عنوان یکی از مهمترین انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی جهان ـ که حوزه وسیع­تری را نسبت به دیگر انجمنها شامل می­باشدـ از طرف دیگر باشد. دلیل وجود انجمن کتابداری کانادا با این دسته، نزدیکی مکانی و جغرافیایی و داشتن هدفهای مشترک علمی، اقتصادی، سیاسی و حرفه‌ای و اهمیت اطلاعات تخصصی و عمومی این گروه می­باشد.

خوشة بعدی در دسته اول شامل انجمن آمریکایی کتابخانه­های حقوق(AALLNET)، انجمن آموزشی کتابداری و اطلاع‌رسانی(ALISE)  و انجمن کتابداری پزشکی(MLANET)  است که وجه مشخصة هر سة آنها اختصاصی بودن و حوزة جغرافیایی آمریکای شمالی است. قرار گرفتن انجمن کتابشناسی آلمان (BIB)  در دسته اول (که البته تا حدود زیادی از بقیه جدا افتاده) شاید به دلیل داشتن اطلاعات سودمند و هماهنگی در جنبه­های علمی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن است، هر چند از دیگر ویژگیهای این دسته که شامل ویژگیهای زبانی، مکانی (حوزه جغرافیایی)، موضوعی و اختصاصی بودن اکثر انجمنهای این دسته است، بی‌بهره می­باشد.

شکل1. دسته بندی خوشه ای، وب سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع رسانی

2. دسته دوم (دسته بین‌المللی): این دسته یک دسته بین‌المللی است که انجمنهای ذیل در این دسته قرار دارند. انجمن کتابداری ایتالیا (AIB)، انجمن ملی کتابخانه­های عمومی ژاپن (NCPL)، انجمن کتابداری شیلی (CBC)، مرکز اروپایی انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی (EBLIDA)، انجمن کانادایی دکومانتاسیون و فناوری (ASTED)، انجمن بین‌المللی کتابخانه­های دانشگاهی فناوری (IATUL)، انجمن کتابداری انگلستان (CILIP)، انجمن بین‌المللی کتابداری آموزشگاهی (IASL)، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استرالیا (ALIA)، انجمن موزه­ها، آرشیو، کتابشناسی و دکومانتاسیون اسپانیا (ANABAD)، انجمن کتابداری و دکومانتاسیون فرانسه (ADBS)، دفتر کتابشناسی و دکومانتاسیون  اسپانیا در بارسلونا (COBDC)  و انجمن کتابداران آمریکا (ALA).

در درون این دسته، سه دسته کوچک بین‌المللی با ارتباطهای قوی وجود دارند. دسته اول بین  انجمن کتابداری ایتالیا (AIB) و انجمن ملی کتابخانه­های عمومی ژاپن (NCPL) است که تنها ویژگی مشترک آنها داشتن زبان غیر انگلیسی است که ممکن است با این دسته‌بندیها قابل توجیه نباشد و فقط به دلیل نیاز کاربر با یکدیگر، ایجاد ارتباط کرده باشند. دسته دوم، انجمن کتابداری شیلی (CBC)، مرکز اروپایی انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی (EBLIDA) و انجمن کانادایی دکومانتاسیون و فناوری (ASTED) و دسته سوم، بین انجمن بین‌المللی کتابخانه­های دانشگاهی فناوری (IATUL)، انجمن کتابداری انگلستان (CILIP) و انجمن بین‌المللی کتابداری آموزشگاهی (IASL) و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استرالیا (ALIA) است که با هم یک خوشه کوچک را به وجود آورده­اند.

3. دسته سوم (قاره­ای اروپایی): شامل انجمن کتابداری آلمان (DBV)، انجمن کتابداری دانمارک (DB)، که تقریبأ در یک منطقه جغرافیایی قرار دارند و انجمن بین‌المللی کتابخانه­­های حقوق (IALL)  است.

در پاسخ به سؤال 6، شکل 2، نقشه ساختار ارتباطی وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری را با استفاده از روش مقیاس چند بعدی نشان می‌دهد.

شکل2. نقشه ارتباطی وب‌سایتهای انجمنها و مؤسسات ملی و  بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی

در این شکل وضعیت هم­پیوندی وب‌سایتهای مذکور از دیدگاه نقشه­نمایی مورد بررسی قرار می گیرد. برخی سایتها خیلی به هم نزدیک هستند و دسته­های فشرده­ای را تشکیل داده­اند و در مقابل تعدادی از وب‌سایتهای انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی جهان، به صورت جدا از هم در نقشه مشخص شده­اند. همان‌طور که در شکل2 مشاهده می­شود، باز هم سه دسته قابل تشخیص است: دسته اول، گروه کتابخانه­های اختصاصی با اهداف و فعالیتهای مشابه است که در کنار ایفلا و انجمن کتابداری کانادا قرار گرفته­اند. اهمیت این دو انجمن باعث شده در عین اینکه عام هستند، انجمنهای کتابداری تخصصی با آنها ارتباط نزدیکی برقرار نمایند. دسته دوم، گروه بین‌المللی است که انجمن کتابداران آمریکا هم در آن جای گرفته است، هرچند به نظر می­رسد ALA در فاصله دورتری نسبت به سایر انجمنهای این دسته قرار دارد. دلیل این امر می‌تواند این باشد که اهمیت این انجمن و غنی بودن اطلاعات آن به برقراری ارتباط انجمنهای سایر کشورها به آن منجر شده است، در حالی‌که خود آن نسبت به برقراری پیوند با سایر انجمنها احساس نیاز نکرده است. دسته سوم، دسته قاره­ای مربوط به اروپا شامل انجمنهای کتابداری آلمان و دانمارک می­باشد. انجمن بین‌المللی کتابخانه­های حقوق(IALL) که در شکل1 با دو انجمن کتابداری آلمان و دانمارک، یک خوشه را تشکیل می­دادند، در اینجا با آنها در یک دسته قرار نگرفته و به انجمن کتابداری اوراسیا (RSL) نزدیک شده است. همانطور که در شکل 2 مشاهده می­شود، انجمن بین‌المللی علوم، فنون و تحقیقات روسیه(GPNTB)  احتمالاً به دلیل زبان آن با هیچ یک از انجمنها و مؤسسات دیگر در یک دسته قرار نگرفته است.

بحث و نتیجه­گیری

یافته­های این پژوهش، تصویری از الگوهای ارتباطی بین انجمنها و مؤسسات ملی و بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی ارائه می­نماید. این بررسی نشان داد گرچه تقریباً وب‌سایت تمامی این مؤسسات به نحوی با یکدیگر مرتبط هستند، ولی برخی عوامل به ایجاد پیوند بیشتر بین بعضی از این وب‌سایتها منجر شده است.

در مقالات پژوهشگران این حوزه دلایل بسیاری برای پیوند به سایتها ارائه شده است. زبان یکی از عوامل مهم جذب پیوند در وب است. اخبار، منابع اطلاعاتی مهم، برنامه­ها، اطلاعات گسترده و متنوع و مبتنی بر نیاز کاربر، اطلاعات ساختاری و محتوایی موجود در خود سایت، وجود منابع تمام متن، قدمت سایت، وجود فهرستگانها و فهرستهای پر استفاده و... از دیگر عوامل مؤثر در جذب پیوند می­باشد.

 منابع مربوط و هم موضوع، وجود اهداف و خط­مشی مشابه در بین انجمنها و مؤسسات اختصاصی کتابداری باعث ایجاد پیوند بیشتر بین آنها شده است. از طرف دیگر، در یک محدوده وسیع شاهد تراکمهای مختلف ارتباطی بین سایر این وب‌سایتها هستیم، به طوری­که مرکز اروپایی انجمن کتابداری، اطلاع‌رسانی و دکومانتاسیون، ارتباط بسیار نزدیکی با انجمن کانادایی دکومانتاسیون و فناوری دارد. در حالی­که انجمن کتابداری آمریکا، ارتباط دورتری با این دسته بین‌المللی برقرار کرده است. بنابراین، به نظر می­رسد از آنجا که در مورد انگیزه­های ایجاد این پیوندها شناخت کافی و قطعی وجود ندارد، باید با احتیاط از این دلایل بحث کرد.

دلایلی نیز برای عدم پیوند بین سایتها وجود دارد، مانند: محدودیت زبانی، مسائل جغرافیایی، مسائل سیاسی و ارتباطات رسمی دولتها، مسائل اجتماعی، فرهنگی، قومی و نژادی، مشکلات فنی سایتها، تغییر نشانی سایتها، تغییر محتوا و مطالب سایتها، ضعف محتوای سایتها، کمبود اطلاعات علمی معتبر، عدم اشاعه اطلاعات مناسب در قالب الکترونیکی.

در مورد دلایل هم پیوندی می‌توان از استدلالهای تحلیل استنادی استفاده کرد. در تحلیل استنادی چنین فرضی وجود داردکه اگر در میان مآخذ دو مقاله مراجع یکسانی وجود داشته باشد، نوعی رابطه محتوایی بین آنها برقرار است. این رابطه اولین بار توسط کسلر (1963) مطرح شد. شناسایی نویسندگان کلیدی یک رشته نیز از طریق بررسی زوجهای هم استنادی[24] میسر است (عصاره، 1384، ص 278-279). اشتراک در حوزه کاری، روشهای مورد استفاده و اطلاعات مورد علاقه باعث می­شود دو سایت با هم و در کنار هم در سایت دیگری ظاهر شوند. بررسی هم پیوندی وب‌سایتها، سایتهای هسته و معتبر در هر حوزه را مشخص می­کند. هرگاه دو وب‌سایت با هم و در کنار هم در یک وب‌سایت دیگر ظاهر شده باشند، با هم‌پیوندی[25] به وقوع پیوسته است که معادل با هم استنادی در منابع چاپی است. در بررسی دلایل با هم‌پیوندی در وب سایتها، موارد با هم استنادی در منابع چاپی در اینجا هم معنی پیدا می­کند، زیرا در تعدادی از وب‌سایتها نام دو یا چند وب‌سایت با هم و در کنار هم ذکر می­شود. هنگامی که یک وب‌سایت با سایت دیگری پیوند برقرار می­کند، این می‌تواند بدین معنا باشد که سایت استناد کننده تحت تأثیر سایت استناد شونده قرار گرفته است. میزان ارتباط سایتها، هم موضوع بودن و هم هدف بودن آنها را نشان می‌دهد.

تحلیل پیوندهای وب‌سایتها، هرچند یک ابزار سنجش کامل مؤسسات نیست، رویکرد جالبی برای ارزیابی مؤسسات فراهم می­نماید. هرچند به دلیل ماهیت پویای وب، نواقص موتورهای کاوش (ابزار گردآوری داده­های این نوع بررسیها)، عدم شناخت کافی انگیزه و دلایل ایجاد پیوند، وجود عوامل متعدد دیگری ( غیر از پیوندها) در ارزیابی وب‌سایتها، این گونه مطالعات و نتیجه­گیریها در رتبه­بندی وب‌سایتها بایستی با احتیاط صورت گیرد.

نکته قابل تأمل این است، با توجه به اینکه اغلب وب‌سایتهای مربوط به انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی مورد بررسی از نظر جغرافیایی در آمریکا واقع هستند، می‌توان نتیجه گرفت که تولید، توزیع و انتشار اطلاعات مربوط به این حوزه بیشتر در این کشور صورت می­گیرد و این امر از سطح رشد کتابداری و اطلاع‌رسانی در این کشور حکایت دارد. از طرف دیگر، زبان غالب وب‌سایتهای انگلیسی بود و اصولاً وب‌سایتهای انگلیسی زبان، احتمال بیشتری برای بازیابی و ایجاد پیوند نسبت به سایر زبانها دارند.