مجلات دسترسی آزاد : مسائل، مباحث و ... و نگرانیهای مطرح دربارة آنها

«استالمن»[1] می­گوید: «کتابداران باید از پنهان کردن دانش مفیدعمومی جلوگیری کنند» (به نقل از عباسی، 1384، ص103).

خواستة اصلی محققان، دسترسی به نتایج تحقیقات علمی است که معمولاً در مجلات علمی پژوهشی چاپ شود. افزایش شکاف بین مجلات علمی (اعم از چاپی و الکترونیکی)، انتظارهای محققان برای دسترسی به نتایج تحقیقات، و آنچه کتابخانه­ها در عمل توانایی ارائة آن را دارند، عدم رضایت از نظام سنتی ارتباطهای علمی را شاهد هستیم (علیزاده و آزاد، تحت بررسی). از علل آن می­توان به افزایش قیمت مجلات، محدودیتهای بسیار در اجازة دستیابی به مقالات از منظرهای مختلف، نبود همخوانی سرعت و حجم انتشار مجلات چاپی با روند سریع رشد علم، تولیدات علمی و موارد دیگر اشاره کرد. تقاضای روزافزون برای دسترسی به اطلاعات علمی با موانع جدی مواجه است. این مسائل موجب شده محققان و کتابداران شیوه‌های جدید و کارآمدتری را برای دسترسی به اطلاعات علمی جستجو نمایند. ظهور اینترنت به عنوان یک رسانه جدید، ارتباط با  امکانات عظیم و ظرفیتهای بسیار در انتقال اطلاعات علمی، ضرورت توجه به مهندسی مجدد چرخه تولید تا مصرف اطلاعات علمی را مطرح ساخته است. اگرچه در ابتدا برای دسترسی به نسخة الکترونیکی مقالات مندرج در مجلات چاپی مبتنی بر شیوه‌های سنتی استفاده می‌شد، اما بتدریج در برخی حوزه‌های موضوعی، مقالات پیش چاپ[2] به صورت آزاد ارائه شدند. این‌گونه مقالات، ماهها قبل از آنکه به شیوة قدیمی در مجلات چاپی عرضه گردند، از طریق پیش‌چاپهای الکترونیکی در دسترس عموم قرار می‌گرفتند. تغییر نسبی شیوه خواندن از نظام مبتنی بر استفاده از مجلات در درون کتابخانه، به تورّق مقالات از پشت میز کار و از طریق رایانه، در سالهای اخیر، به ارائه الگوهای جدید انتشار و دسترسی به مقالات علمی منجر شده است. یکی از این الگوها، دسترسی به اطلاعات به صورت دیجیتال، پیوسته،[3] رایگان و آزاد از هرگونه محدودیت قانونی ناشی از مالکیت معنوی و حق مؤلف می‌باشد. این الگو در یکی از سه شکل زیر رخ نموده است:

مجلات دسترسی آزاد (الکترونیکی)

خودناشری[4]    

آرشیو الکترونیکی، [5] که خود شامل واسپارگاههای مؤسسات[6] و واسپارگا­ههای موضوعی[7]تخصصی است.

با توجه به اینکه مفهوم «دسترسی آزاد» بیشتر به مجلات توجه دارد، مقالة حاضر سعی دارد ضمن اشاره‌ای گذرا، نقش مجلات در ارتباطهای علمی، مشکلات اساسی دسترسی به آنها، به ویژه بحران ناشی از افزایش هزینة خرید یا هزینة اجازة دستیابی به آنها را واکاوی کند و یکی از راه‌حلهای مطرح یعنی پدیدة مجلات دسترسی آزاد، برای فائق آمدن بر این مشکلات را شرح دهد.

در ادامه، مباحث مرتبط با حق مؤلف، کنترل کیفیت، استانداردها و تأمین هزینة مجلات دسترسی آزاد مطرح و تقسیم‌بندیهای مطرح درباره این مجلات ارائه می‌گردد. سپس به مؤسساتی که نقش اصلی را در انتشار، توزیع و اعتبار بخشیدن به مجلات دسترسی آزاد بر عهده دارند، اشاره می‌شود. بحث با راهنمای دسترسی به این مجلات و ارائه اطلاعاتی روزآمد در مورد آنها ادامه می‌یابد و به نگرانیهای مطرح درباره مجلات دسترسی آزاد و راهکارهایی برای کمک به بهبود روند پیشروندة این مجلات ختم می‌شود، با این هدف که کتابداران و محققان ناآشنا به مجلات دسترسی آزاد، با گذرگاهی دیگر از ارتباطهای علمی آشنا گردند و به ارتقا و بهبود روند انتشار این مجلات و تصمیم‌گیری در مورد ارائه خدمات مناسب این مجلات همت گمارند و آنها را در فرایند ارتباطهای علمی مورد توجه قرار دهند، زیرا یکی از اهداف اصلی کتابداری فراهم‌آوری امکان «برابری در دسترسی به اطلاعات» برای همه است (به نقل از عباسی، 1384، ص103)

اهمیت مجلات به ویژه مجلات الکترونیکی در ارتباطات علمی

   سال­های متمادی است که تعامل میان ناشران و محققان از طریق انتشار نتایج تحقیقات علمی در مجلات ـ که مؤثرترین رسانة اشاعه نتایج تحقیقات است صورت می‌گیرد (Bachrach, et. al., 1998 ).

   گسترش روز افزون تعداد مجلات و استقبال و استفادة گستردة جامعه از این منابع در اکثر کشورها، نشانگر اهمیت قابل توجه این نوع منابع نشر دانش است. اکنون مجلات مهمترین ابزارهای اطلاع‌رسانی و شاخص مورد قبول از رشد دانش در جهان به شمار می‌روند. 

همگام با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، شاهد ظهور مجلات الکترونیکی نیز هستیم. امتیازها و ویژگیهایی که نشر الکترونیکی در مقایسه با نشر چاپی دارد، بسیاری از ناشران مجلات در موضوعات و سطوح مختلف را بر آن داشته که به سوی انتشار الکترونیکی منابع اطلاعاتی خود حرکت کنند. این روند با شتاب ادامه دارد و هر روز بر تعداد مجلات الکترونیکی افزوده می­گردد (فتاحی و منصوریان، 1381، ص138). فاصله اندک بین اتمام پژوهش و انتشار آن و امکان دسترسی وسیع­تر جامعه علمی به مجلات الکترونیکی، در پذیرش بیشتر آنها مؤثر بوده است.

نکتة قابل توجه در رابطه با مجلات الکترونیکی غیر رایگان این است که با وجود قابلیتهای مختلف فناوری الکترونیکی، شاهد کاهش هزینه­های مربوط به تولید مجلات علمی نیستیم. این مورد همراه با مشکلات دسترسی به مجلات الکترونیکی، بر دردسرهای کتابخانه که از پیش با افزایش قیمت مجلات چاپی مواجه بودند، افزوده و نوعی شرایط بحرانی را به وجود آورده است. این بحران، پیش‌زمینه ظهور مجلات دسترسی آزاد شده است. 

پیش زمینة ظهور مجلات دسترسی آزاد

دربارة بحران دسترسی به مجلات مطالب زیادی منتشره شده و بررسیهای مختلفی انجام گرفته است، که مختصری به آن اشاره می‌شود. این بحران که به مشکل هزینه اشتراک مجلات علمی در کتابخانه­های دانشگاهی و تخصصی اشاره می­کند، علل مختلفی دارد و در حقیقت معرّف شکاف موجود میان میزان منابعی است که کتابخانه­ها توانایی تهیة آنها را داشته و میزان منابعی است که پژوهشگران به آنها نیاز دارند (به نقل از جمالی و دیگران، 1385).

آنچه امروزه در حوزه انتشار مجلات علمی مشاهده می­شود، تأثیر منفی استفاده از پدیدة کشش قیمت توسط ناشران تجاری است که با آگاهی از اجبار تهیة مجلات خاص توسط دانشگاهها، قیمتهای مطلوب خود را برای خریداران تحمیل می‌کنند. متأسفانه طرحهای جدید و عملیات مربوط به گذار از دوره انتشار سنتی مجلات علمی به دوره دسترسی الکترونیکی به محتوای مجلات نیز عموماً توسط بخش خصوصی و ناشران تجاری انجام می‌شود. این مورد نیز خود موجب افزایش هزینه‌ها و محدودیتی بیشتر در ارائه دسترسی به منابع اطلاعاتی در آینده می‌شود. برای نمونه، می‌توان به نتایج تحقیقات انجمن کتابخانه‌های پژوهشی آمریکا [8]ARL اشاره کرد، که نشان می‌دهد در فاصلة سالهای 1986 تا 2003، 260% به اعتبار اختصاص یافته برای تهیه نشریات در کتابخانه‌ها افزوده شده است، در حالی که از تعداد نشریات خریداری شده تا سال 2001، 5% کاسته شده است (ARL, 2003).

در انگلیس نیز، بر اساس گزارش مجلس عوام این کشور (House of Commons, 2004) در حالی که در سالهای اخیر سهم ادواری‌ها از بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی حدود 50% افزایش یافته، اما کتابخانه‌ها نتوانسته‌اند تعداد نشریات مورد اشتراک خود را به طور ثابت حفظ کنند و حتی این تعداد کاهش یافته است. این وضعیت در کشورهایی که افتصاد ضعیف‌تری دارند (از جمله ایران)، وخیم‌تر است. البته عوامل دیگری نیز به این بحران دامن زده که آنها را می‌توان به طور مختصر در سه گروه زیر ارائه نمود (به نقل از جمالی و دیگران، 1385، ص16-18):

الف) عوامل ناشی از سیاستهای ناشران

به دلیل یگانه بودن هر مقاله و نشریة علمی، ناشران مجلات، دارای نوعی انحصار در بازار مجلات خود هستند. این انحصار به ناشران توانایی می‌بخشد تا سیاستهای خود را به بازار تحمیل کنند. این مسئله به یک مشکل اساسی یعنی افزایش قیمت سالیانه نشریات ـ که گه گاه از نرخ تورم فراتر می‌رود ـ منجر شده است. مشکل دیگر، نوع قراردادهای اشتراک مجلات (محدودیتهای مختلف حق مؤلف توسط ناشران تجاری و ...) است که ناشران به کتابخانه‌ها و دیگران تحمیل می‌کنند.

ب) عوامل مربوط به کتابخانه

کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی به عنوان عمده‌ترین خریداران مجلات علمی، اهمیت بالایی در این روند دارند، اما همیشه با کاهش بودجه یا ناکافی بودن آن به عنوان مشکل اساسی روبرو هستند.

ج) عوامل مربوط به خوانندگان

امـروزه خـوانندگــان و استفاده‌کنندگــان از مجـلات، تمایل کمتری برای اشتراک

مجلات به صورت شخصی دارند و اکثر فعالیت مورد نیاز خود را از طریق کتابخانه‌ها تأمین می‌نمایند (یکی از دلایل آن می‌تواند هزینه‌های بالای اشتراک مجلات باشد).

همچنین، اکثر کاربران از کُند بودن سرعت چرخه نشر چاپی در مجلات (به دلیل افزایش تعداد و در نتیجه افزایش میزان تحقیقات چاپ شده؛ همخوان نبودن روند انتشار و توزیع مجلات با تولید آثار علمی؛ و نیاز فوری محققان به آگاهی از آخرین نتایج تحقیقات) ناراضی هستند و معتقدند که با بکارگیری تسهیلات نشر الکترونیکی، می‌توان این فرایند را سرعت بخشید.[9]

بحران مطرح شده در دسترسی سریع، ساده و ارزان به اطلاعات علمی، به ایجاد مشکلاتی برای گروههای مختلف منجر گردیده است که عبارتند از:

1. مؤلفان: آثار آنها به نظر همه اهل فن و خبرگان حوزه‌های مربوط نمی‌رسد. بنابراین، شناختی را که مایلند از بازتاب فکر و تلاششان کسب کنند، به دست نمی‌آورند.

2. خوانندگان همة منابع تحقیق مورد نیاز خود را نمی‌توانند مرور کنند (کم شدن از تراکم علم).

3. کتابداران: نمی‌توانند اطلاعاتی کاربران کتابخانه را به صورت دلخواه تأمین و رضایت آنها را جلب نمایند.

4. سرمایه‌گذاران آموزشی و پژوهشی: دوبار برای مقاله‌ها پول می‌پردازند؛ یک بار سرمایه‌گذاری برای تحقیق و بار دیگر برای خرید محصول با اشتراک مجله.

این مشکلات پیش‌زمینه‌ای برای حرکت برای تولید و نشر مجلات دسترسی آزاد است، که در واقع از سویی «زاییدة فناوریهای نوین اطلاعاتی و از سوی دیگر موانعی است که ناشران در دسترسی محققان به نتایج انتشارات علمی به وجود آورده‌اند» (قانع، 1383).

در این نوشته، سعی شده مسائل، مباحث مسائل، مباحث و نگرانیهای مربوط به مجلات دسترسی آزاد ارائه شود. لازم است پیش از پرداختن به تعریف و دیگر ویژگیهای این مجلات، مختصری از تاریخچة آنها ذکر گردد.

تاریخچه

جنبش دسترسی آزاد به منابع علمی که از اوایل دهة 1990 آغاز شده بود، به صورت پراکنده و با دیدگاه­های متفاوت در رشته­های گوناگون و در نقاط مختلف به تدریج گسترش می­یافت.

مهمترین گروههای پیشگامِ جنبش «دسترسی آزاد به منابع علمی» به دعوت «مؤسسة جامعة باز[10]» برای اولین بار در فوریة 2002 در بوداپست مجارستان با هدف یافتن چگونگی ارتباط و همکاری بین همة مؤسساتی که در این زمینه فعال هستند، گرد هم آمدند. این اجلاس به ایجاد «مؤسسه دسترسی آزاد بوداپست[11]» انجامید. هدف این نشست، تسریع فعالیت بین‌المللی به منظور دسترس‌پذیرکردن مقاله‌های پژوهشی در تمام حوزه­های     علوم بود.

این جنبش پس از بوداپست (2002)، در بتسدا آمریکا (در ژوئن2003)، برلین (اکتبر 2004) و سالوادور برزیل (سپتامبر 2005) برای تبادل نظر و پیشبرد اهداف «دسترسی آزاد » گردهمایی­های مهمی را برگزار کرده است. در هر گردهمایی بیانیه­ و قطعنامه­هایی صادر شده که رشد جنبش و پیگری اهداف آن را می­توان در این بیانیه­ها به خوبی مشاهده نمود[12].

در بیانیة بوداپست، دو راهبرد برای منابع دسترسی آزاد برای مطالعة اجمالی نشر دسترسی آزاد، نگاه کنید به (Suber, 2006) پیشنهاد شده است. نخست، آرشیوهای دسترسی آزاد و دوم مجلات دسترسی آزاد؛ که  موضوع بحث این مقاله راهبرد دوم بیانیة بوداپست می­باشد.  در ابتدای بحث، تعریفی از مجلات دسترسی آزاد ارائه می­_­شود.

مجلات دسترسی آزاد

این مجلات الکترونیکی، رایگان، دائمی و از هرگونه محدودیت قانونی ناشی از مالکیت معنوی و حق مؤلف آزاد هستند (نسخة چاپی این منابع­، اختیاری و با پرداخت هزینه است). آنها توسط مؤسسات غیرانتفاعی (مثل Public Library of Science , PLoS) یا مؤسسات انتفاعی (مثل BioMed Central) منتشر می‌شوند (Suber, 2006).

راهنمای مجلات دسترسی آزاد[13] (DOAJ, 2006)، مجلة دسترسی آزاد را مجله­ای تعریف می­کند که «برای انتشار، از الگویی استفاده می کند که در آن هیچ هزینه­ای از خواننده دریافت نمی­شود و خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، انتقال فایل، کپی، جستجو، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آن برخوردار است».

از مجموع تعاریف ارائه شده در این زمینه می­توان نتیجه گرفت که مجلات دسترسی آزاد، مجلاتی الکترونیکی هستند که با حمایت مالی شخص یا سازمان خاصی منتشر می­گردند و خوانندگان برای استفاده از آنها هزینه‌ای نمی‌پردازند و به طور رایگان می­توانند از خدماتی نظیر مطالعه، ذخیره، ارسال به دیگران، یا چاپ مطالب برخوردار شوند. همچنین، پذیرش مقاله در این مجلات به تأیید چند داور وابسته است (البته در همة موارد چنین نیست) و مؤلف در این مجلات صاحب امتیاز اصلی اثر خود باقی می‌ماند (Baily, 2005).

هدف مجلات دسترسی آزاد

هدف این مجلات، مقابله یا جایگزین شدن با مجلات غیر دسترسی آزاد ، حل مسائل مالی کتابخانه­ها، فراهم آوری دسترسی برای استادان، دانشجویان و عموم و فراهم آوری دسترسی برای کشورهای در حال توسعه (حداقل تاکنون...) نیست؛ بلکه هدف، افزایش تأثیر تحقیق[14] از طریق افزایش دسترسی به نتایج تحقیق[15]می­باشد.

اهمیت مجلات دسترسی آزاد

مسأله این است که کند شدن فرایند چاپ و توزیع، فرایند داوری، افزایش قیمت، قطع اشتراک، بحران حق مؤلف و مسائلی از این قبیل، روند ارتباطات و انتشارات علمی را دچار مشکل کرده است. در واقع، دو بحران اساسی و کمرشکن در ارتباطهای علمی، یعنی بحران قیمت و بحران اجازه، هرگونه تردیدی را در مورد اهمیت حضور مجلات دسترسی آزاد از بین می­برند.

به دلیل این­­که مفهوم دسترسی آزاد نزد اهل تحقیق بیشتر در مجلات دسترسی آزاد نمود پیدا کرده است، جنبش دسترسی آزاد، اینک با حضور مؤسساتی مانند Pub Med Central  و Public Library Sciences  و با انتشار حدود 2423 عنوان مجلة داوری شدة رایگان اینترنتی عینیت یافته است. شمار این مجلات افزایش روزافزون داشته و در همه موضوعات پزشکی، علوم انسانی، علوم پایه و کاربردی، مجلات مهمی با دسترسی آزاد منتشر می­شوند که برخی از آنها در بین مجلات ناشران تجاری و ناشران دانشگاهی ضریب تأثیرگذاری بالایی دارند و در نمایه­نامه­ها و چکیده نامه­ها و مؤسسات مهمی چون ISI, SSCI, AHCI, Medline, ChemAbs, Biosis و بسیاری دیگر نمایه می­شوند.  ( Baily,2006).

تحقیقی که از سوی[16] JISC و[17] OSI، (Swan & Brwon, 2004) در خصوص مؤلفان مجلات علمی صورت گرفت، حاکی از آن بود که مؤلفان معتقد بودند مجلات دسترسی آزاد به دلیل دسترس پذیری وسیع، در سطح گسترده­تری مطالعه می­شوند، بنابراین، به استناد بیشتر به آثار مؤلفان خود منجر می­گردند. از آنجا که سالهاست استناد یکی از ابزارهای ارزشیابی مجلات علمی است و این ارزشگذاری ناشی از سودمندی مقاله‌هایی است که مجلات به چاپ می­رسانند؛ و شاید مهم­ترین و تازه­ترین شاخص، استفاده از ضریب تأثیر در فرایند ارزشیابی است، اهمیت این مجلات بارزتر می­گردد.

در مورد ضریب تأثیر این مجلات تحقیقاتی به عمل آمده که افزایش شاخص فوریت استناد و ضریب تأثیر بالای این مجلات را نشان می‌دهد در ادامه به برخی از آنها اشاره می­شود تا اهمیت این مجلات مشخص­تر گردد و تا حدی نیز نگرانی نویسندگان را برای چاپ اثر خود دراین منابع دانش از بین ببرد.

بررسی تحلیل استنادی مجلات دسترسی آزاد

مطالعة مجلات داوری شده در سال 2004 توسط «هارنارد و دیگران»[18] نشان داد از 24000 مجلة پژوهشی داوری شده در جهان، 5% (1200 مجله) دسترسی آزاد بودند (Harnad et al. , 2004). به هر حال، از آنجا که بخشی از یافته­های تحقیقات علمی، فقط در مجلات دسترسی آزاد داوری شده ظاهر می­گردند و شمار آنها افزایش روزافزون دارد، تعجب آور نیست که  ISI Web of Science از نمایه 8700 مجلة دارای بیشترین تأثیر، 200 عنوان را به مجلات دسترسی آزاد اختصاص داده است (ISI Press Release, 2004). این مسئله پذیرش تدریجی مجلات دسترسی آزاد علمی را در جوامع علمی و اهمیت انکارناپذیر آنها را در ارتباطهای علمی نشان می­دهد (Kousha, 2005).

از ابتدای دهة 1990، اهمیت و پتانسیل نشر دسترسی آزاد در ارتباطهای علمی به طور وسیعی بررسی شد. در بررسی استنادی انجام شده توسط ISI  در خصوص مجلات دسترسی آزاد در سال 2004، نشان داده شد که مجلات چاپی و دسترسی آزاد دارای ضریب تأثیر استنادی مشابه و توانایی جذب گروه خوانندگان بیشتری می­باشند (ISI press release, 2004). تحقیق بعدی ISI نشان داد که مجلات دسترسی آزاد به‌طور چشمگیری از طریق شاخص فوریت استناد نسبت به ضریب تأثیر مجله، مرتبة بالاتری دارند. از این‌رو، می‌توان نتیجه گرفت که محتوای مجلات دسترسی آزاد نسبت به مجلات چاپی سریع­تر قابل دسترس است و زودتر مورد استناد قرار می­گیرد، و میانگین رتبة مجلات دسترسی آزاد نسبت به مجلات چاپی سریع‌تر قابل دسترس است و زودتر مورد استناد قرار می‌گیرد و میانگین رتبة مجلات دسترسی آزاد در شاخص فوریت استناد، از ضریب تأثیر مجلات بالاتر است. نتایج تحقیقات انجام شده (Antelman, 2004؛Lawrence, 2001 ) نشان می­دهد که مقاله‌های برخوردار از دسترسی آزاد بیشتر مورد استناد قرار می‌گیرند و هر مؤلفی نیز خواستار دسترس­پذیری بیشتر و آسان­تر به آثار خویش است[19].

در این­ مرحله، پس از ذکر مواردی که اهمیت این مجلات را نشان داد، رابطة این مجلات با قانون کپی‌رایت، کنترل کیفی، استانداردها و تأمین هزینه­ بررسی می­گردد و در ادامه تقسیم‌بندیهای مطرح دربارة  این مجلات ارائه می­شود. سپس به مؤسساتی که نقش اصلی را در انتشار، توزیع و اعتبار بخشیدن به مجلات دسترسی آزاد بازی می­کنند، اشاره می­گردد. بحث با راهنمای دسترسی به این مجلات و ارائة اطلاعاتی روزآمد در مورد آنها ادامه می­یابد و در انتها نگرانیهای مطرح دربارة مجلات دسترسی آزاد و راهکارهایی برای کمک به بهبود روند پیشروی این مجلات، ارائه می­شود:

حق مؤلف و مجله دسترسی آزاد

مجله دسترسی آزاد به نویسندگان اجازه می­دهد حقّ مؤلف اثر را برای خود حفظ و یا از آنها می‌خواهد حق مؤلف را به ناشر منتقل کنند. در هردو مورد، حافظان حق مؤلف نسبت به دسترسی آزاد به آثار منتشر شده، موافقند. هنگامی که مؤلف صاحب حق مؤلف می­گردد، دسترسی آزاد را با ارائة یک مجوز به ناشر مبنی بر اجازة دسترسی آزاد، ضمانت می­کند. برخی ناشران مجله دسترسی آزاد، متن چنین اجازه‌نامه‌هایی را برای نویسندگان آماده می­کنند. راههای زیادی برای نوشتن چنین اجازه‌نامه‌هایی وجود دارد. برای نمونه، می­توان به اجازه‌نامة نوشته شده توسط PLoS اشاره کرد (BOAI, 2006).

 نویسندگان و دارندگان حق تألیف، اختیار همیشگی و قطعی دسترسی به اثر و نیز تکثیر، استفاده، توزیع، انتقال و نمایش آن اثر به دیگران و تولید و گسترش اقتباسهایی از آن به هر شکل دیجیتال برای مقاصد مجاز را به همة خوانندگان واگذار می­کنند؛ مشروط بر آن­که این استفاده و توزیع با استناد کامل به نام پدیدآورندگان باشد (همچنین، خوانندگان می­توانند تعداد محدودی نسخه چاپی آن اثر را برای استفاده شخصی تکثیر نمایند) (Bethesda …, 2006)[20].

مجلات دسترسی آزاد، کیفیت و استانداردها

کیفیت مجلات علمی تابع کیفیت عمل ویراستاران آنها، دامنة ویرایش و داوری است. مجلات دسترسی آزاد نیز می­تواند دقیقاً دارای همان استانداردها­ی کیفی مجلات بدون دسترسی آزاد باشد، زیرا فرایند داوری به محمل انتشار و نوع تأمین بودجه مجله ارتباطی ندارد (BOAI,2006).

در جنبش دسترسی آزاد بوداپست بیان شده است که مجلات دسترسی آزاد باید از داوری به عنوان مکانیسم کنترل کیفیت بهره گیرند. اغلب مجلات دسترسی آزاد این عمل را انجام می­دهند، اما در عمل برخی مجلات با کیفیت بالایی نیز هستند که تا حدودی از داوری به عنوان مکانیسم کنترل کیفیت استفاده می‌نمایند (یک نمونه از چنین مجلاتی عبارت است از: D-lib Magazin).

راههای تأمین هزینة مجلات دسترسی آزاد

مجلات دسترسی آزاد واقعاً رایگان نیستند، تنها به طور رایگان در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرند. وقتی اولین نسخة مجله تولید می­شود، هزینة توزیع آن روی اینترنت در مقایسه با هزینه­های اضافة مرسوم مجلات چاپی موجود (مانند گردآوری، حمل و توزیع) قابل چشم‌پوشی است. روشهای تولید و ارائه این مجلات باعث صرفه‌جویی­ در هزینه­ها می­شود.

در کل، مجله دسترسی آزاد برای مسائل زیر به پرداخت هزینه نیاز ندارد:

ـ چاپ

ـ مدیریت حقوق دیجیتال[21] (کنترل دسترسی، مانند: تشخیص کاربران قانونی از غیر قانونی، مسدود کردن دسترسی و...)

ـ مدیریت اشتراک (درخواست، پیگیری، تجدید اشتراک)

ـ فرایند هزینه­ها (مذاکره، جمع­آوری هزینه اشتراک)

ـ اجازه­نامه (طرح،  مذاکره، اجرا)

ـ بازاریابی و مسائلی از این قبیل ...

راه­های تأمین هزینة مجلات دسترسی آزاد را می­توان به موارد زیر خلاصه کرد:

ـ پرداخت مستقیم هزینة تالیف، یا بخشی از هزینة تألیف توسط نویسنده (47% از ناشران از این شیوه استفاده می­کنند (Suber, 2006).

ـ در آمدهای جانبی (مثل درج آگهی­های تبلیغاتی)

ـ حق عضویت

ـ پرداخت مستقیم هزینه تألیف، یا بخشی از هزینه تألیف از محل کمکهای سازمانهای مالی پشتیبان و حمایت‌کننده دسترسی آزاد

ـ یارانه­های سازمانی (مانند پرداخت حقوق اعضای تحریریه از طرف انجمن یا مؤسسه پژوهشی)

ـ ایجاد در آمد براساس خدمات افزوده ( مانند خدمات آگاهی­رسانی جاری یا مجله چاپی Suber,2006)؛ (Bailey, Jr, 2006[22].

در نمودار2، چگونگی تأمین هزینة مجلات دسترسی آزاد (برگرفته از جمالی و دیگران ،1385، ص. 25) نمایش داده شده است.

نمودار2. جریان هزینه­ها در جریان آزاد اطلاعات

تقسیم‌بندی ­ناشران مجلات دسترسی آزاد

«بیلی»[23] ناشران مجلات دسترسی را به سه دسته تقسیم می­کند، که عبارتند از:

ناشران خالق مجلات دسترسی آزاد[24]

با شروع انتشار مجلات دسترسی آزاد توسط [25] BioMed Central در سال 2000، گونة جدیدی از مجله به وجود آمده است. ناشرانی که مسئولیت نشر چنین مجلاتی را بر عهده دارند، ناشران خالق مجلات دسترسی آزاد نامیده می­شوند. اکثر این ناشران، از مجوز Commons Atributions (یا یک مجوز مشابه) برای نشر آثار خود استفاده می­کنند؛ به مؤلفان اجازه می­دهند تا صاحب امتیاز اصلی اثر خود باقی بمانند و از راهبرد­های مالی متفاوتی مانند پرداخت هزینة نشر توسط نویسنده، تبلیغات و ... بهره می­برند. ناشرانی که به این شکل به نشر مجلات دسترسی آزاد می­پردازند، در این تقسیم‌بندی جای می­گیرند.

ناشران سنتی[26]

با گسترش جنبش دسترسی آزاد، اخیراً برخی ناشران غیرانتفاعی و تجاری سنتی شروع به تجربة نشر دسترسی آزاد یا تأسیس برنامه­های اجرای دسترسی آزاد کرده­اند. برای نمونه در حال حاضر برنامة Springer Open Choice  به نویسندگان اجازه می­دهد تا اثر خود را با پرداخت 3000 دلار، به صورت دسترسی آزاد منتشر نمایند. در صورت موافقت نویسنده مبنی بر انتشار اثر به صورت دسترسی آزاد، اثر به هر دو شکل چاپی و دیجیتالی منتشر می­شود. با اجرای این عمل، این ناشر، قیمت اشتراک مجلات خود را تعدیل می‌بخشد. البته این برنامه باعث می­شود مطالب مجله ترکیبی از مقالات دسترسی آزاد و دسترسی محدود گردد، مگر این­که نویسندگان، دسترسی آزاد به مقاله خود را انتخاب نمایند. مانند شرکت نشر هندوی   http://www.hindawi.com/oa/

ناشران غیر سنتی[27]

اواخر دهة 1980 و اوایل دهة 1990، اینترنت چنان گسترش یافت که متخصصان با استفاده از زیرساخت بنیادین موجود، داوطلبانه اقدام به نشر مجلات دیجیتالی نمودند. این مجلات برای کسب درآمد نبودند و مجلات "غیر سود ده[28]" نامیده می­شدند. دیدگاه این ناشران نسبت به حق مؤلف با دیدگاه ناشران مجلات دسترسی آزاد تفاوت داشت. با اینکه برخی از این مجلات دیگر منتشر نشدند و برخی دیگر تغییر یافتند، اما آنها الگویی را ایجاد کردند که دیگران از آن (بویژه، بعد از رواج اینترنت در اواسط دهة 1990) پیروی کردند. در سالهای اخیر حضور کادر مدیریت مجلات منبع آزاد رایگان و نظامهای انتشاراتی مانند نظامهای مجلات دسترسی آزاد و انتشار مجلات دیجیتالی جمع و جور و ساده­تر، باعث توسعه بیشتر در این زمینه شده است.

امروزه بسیاری از واحدهای دانشگاهی یا دانشکده­ها، مؤسسات و مراکز تحقیقاتی، کتابخانه­ها و ... مجلات دیجیتالی منتشر می­نمایند که برخی از آنها مطابق دقیق­ترین تعریف مجلات دسترسی آزاد است. چون احتمال آن کم است که این ناشران بدون ابزار و فناوریهای دیجیتالی تسهیل کننده کارها به این فعالیت بپردازند، از آنها با عنوان ناشران غیر سنتی یاد می­شود (Baily, 2006).

تقسیم‌بندی­ مجلات دسترسی آزاد

ایفلا در تعریف مجلات دسترسی آزاد، آنها را به دو دسته تقسیم می­کند: یک نوع، مجلاتی که فقط به شکل الکترونیکی منتشر و نوع دیگر، مجلاتی که به دو شکل چاپی و الکترونیکی منتشر می­شوند. در نوع اول، مجلات به فاصلة منظم بر روی اینترنت، و بدون هیچ گونه رونوشت کاغذی نشر می­یابند. در نوع دوم،  مجلات در قالب چاپی منتشر و بین مشترکان توزیع می­گردند. محتویات هر دو نوع مجله در قالب الکترونیکی رایگان است(Ghosh & Das, 2006 ) .

این مجلات را بر حسب عملکرد ناشران می­توان به سه گروه به شرح زیر تقسیم کرد (Morris, 2006) که عبارتند از:

1. مجلات دسترسی آزاد با تأخیر[29]

شماری از ناشران شماره­های قبلی مجلات خود را بعد از مدت کوتاهی به صورت رایگان دسترس پذیر می‌نمایند. به این‌گونه مجلات که بدین شکل دسترسی آزاد می‌یابند، مجلات دسترسی آزاد به تأخیر افتاده می‌­گویند.[30]

2. مجلات دسترسی نیمه آزاد[31]

برخی از ناشران به طور معمول مقاله‌های مهم و جالب خود را به صورت رایگان دسترس پذیر می­نمایند؛ و آن را یک روش عالی برای جذب خوانندگان بیشتر(و البته سود بیشتر) می­دانند. آنها به نویسندگان پیشنهاد می‌کنند برای دسترس پذیری اثرشان به صورت رایگان مبلغی را پرداخت نمایند. جامعة حشره شناسی فلوریدا درسال 1994 و جامعة حشره شناسی آمریکا در سال 1995 برای اولین بار این ایده را گسترش دادند. پروسر[32](2003) از این روشِ ترکیبی، به عنوان راه حلی سودمند برا ی گذار به دسترسی آزاد بدون خطر سقوط اقتصادی دفاع کرد.

 برخی از ناشران، برخی مجلات خود را به صورت دسترسی آزاد در اختیار کاربران قرار می­دهند؛ در ادامه اسامی شماری از ناشران سنتی که مجلات دسترسی غیر آزاد خود را به مجلات دسترسی آزاد تغییر داده­‌اند ارائه می­‌شود:

Oxford University Press [33]

Journal of Nucleic Acids, Journal of Botany(Goode, 2003)

National Academy of Sciences

Proceedings of the National Academy of Sciences

Springer – “Open Choice”* model

Company of Biologists

American Physiological Society

Florida Entomological Society

Entomological Society of America

Infotreieve

Society for Experimental Biology

3. مجلات دسترسی آزاد

این گونه مجلات از همان ابتدا به صورت الکترونیکی و رایگان منتشر و روشهای تأمین هزینة خود را دارند که به آنها اشاره شد.

مؤسساتی که نقش اصلی را در انتشار، توزیع و اعتبار بخشیدن به مجلات دسترسی آزاد ایفا می­کنند، عبارتند از:

Public Library of Sciences (PLoS)[34]

BioMed central [35]

PubMed central (Bailey, 2006)[36].

راهنمای دسترسی به مجلات دسترسی آزاد

DOAJ[37] راهنمای مجلات دسترسی آزاد می­باشد که توسط کتابخانة دانشگاه لوند[38] منتشر می­گردد. این راهنما روزآمدترین فهرست مجلات دسترسی آزاد را در اختیار کاربران قرار می­دهد[39]. امکان جستجو در سطح مقاله را برای برخی مجلات دسترسی آزاد ارائه می­نماید. (این فهرست را می­توان در آدرس زیر مشاهده نمود: http://www.doaj.org/)

در زمان نگارش این مقاله (4 دی 1385) این راهنما حدود 2510 مجله دسترسی آزاد با 123953 مقاله با موضوعات مختلف را فهرست کرده است. موضوعات و شمار مجلات دسترسی آزاد فهرست شده در این راهنما در هر حوزة موضوعی، در جدول1 ارائه می­گردد.

               جدول1. حوزه­های علمی مجلات دسترسی آزاد (4 دی1385)

با بررسی آمار به دست آمده از راهنمای مجلات دسترسی آزاد (DOAJ, 2006)  بیشترین تعداد مجلات دسترسی آزاد مربوط به حوزة علوم اجتماعی (575 مجله) و علوم بهداشت (341 مجله) می­باشد و کمترین تعداد مجلات دسترسی آزاد به علوم (13 مجله) تعلق دارد.[40] در ادامه، نگرانیهایی مطرح در مورد مجلات مورد بحث و راهکارهایی برای کمک به بهبود روند این مجلات، بیان می­گردد.

نگرانیهای مطرح دربارة مجلات دسترسی آزاد

 طبق مطالعات انجام شده (Rowlands et al, 2004، به نقل از جمالی و دیگران،1385، ص18)  به نظر می­رسد تنها نگرانی مؤلفان و پژوهشگران، به حذف یا افت کیفیت فرایند داوری در مجلات دسترسی آزاد و در نتیجه افت کیفیت مقاله‌هایی علمی مربوط است. این نگرانی نیز بیشتر از کمبود آگاهی در مورد فرایند بررسی این نوع نشر و از آنجا ناشی می­شود که مجلات دسترسی آزاد فاقد فرایند بررسی تخصصی هستند. در حالی که مجلات دسترسی آزاد نیز همانند سایر مجلات علمی دارای گروه ویرایش و مراحل ویراستاری و گزینش مقالات هستند.

در مورد الگوی پرداخت هزینه نشر توسط مؤلفان نگرانیهایی وجود دارد، که برخی از آنها عبارتند از: احتمال این­که مؤلفان و پژوهشگرانی که از لحاظ مالی در موقعیت بهتری قرار دارند یا در دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی ثروتمندتری مشغول به کار هستند، شانس بیشتری برای انتشار داشته باشند؛ ممکن است بتدریج میان دانشگاههای معتبر با منابع مالی سرشار و دانشگاهها و مؤسسات فقیرتر شکاف ایجاد گردد؛ ممکن است پژوهشگران کشورهای در حال توسعه شانس بسیار ناچیزی برای انتشار مقاله‌ها و رقابت در حوزه پژوهش و نشر داشته باشند؛ ممکن است مجلات در صورت مواجهه با بحران مالی، کیفیت را قربانی کنند و با پذیرش مقاله‌ها، بیشتر درصدد کسب درآمد بیشتر برآیند و مسائلی از این قبیل.

برخی پژوهشها مدعی شده­اند نشر تمام مجلات به صورت دسترسی آزاد با تکیه بر پرداخت توسط مؤلفان، هزینة بیشتری نسبت به الگوی حقّ اشتراک به برخی دانشگاهها تحمیل می­کند (جمالی و دیگران، 1385، ص29-30). برای نمونه، مطالعه‌ای در دانشگاه کرنل[41] نشان داد در صورت انتشار تمام مجلات به صورت دسترسی آزاد و با توجه به میانگین پرداخت 1500 دلار توسط مؤلف برای نشر هر مقاله، این دانشگاه سالیانه باید مبلغی حدود پنج و نیم میلیون دلار صرف انتشار مقاله‌ها پژوهشگرانش کند، در حالی هم اکنون کتابخانة این دانشگاه سالیانه حدود چهار میلیون دلار برای منابع علمی هزینه می­کند ((Davis et al, 2004.

در پژوهشی که  توسط «سوان و بران»[42]  (2004)انجام شد، نگرانیهای عمدة نویسندگان مجلات دسترسی آزاد و مجلات دسترسی محدود در مورد انتشار مقالات در مجلات دسترسی آزاد بررسی گردید. نتایج این بررسی در جدول 2 ارائه می­شود.

جدول2. نگرانیهای عمدة مؤلفان در مورد انتشار مقالات در مجلات دسترسی آزاد

چنانکه در جدول فوق مشاهده می‌شود، بیشترین نگرانی نویسندگان مجلات دسترسی آزاد، به تأثیر نامطلوب انتشار اثر آنها در این مجلات نسبت به کسب کمکهای مالی مربوط است و کمترین نگرانی آنها در رابطه با تأثیر نامطلوب انتشار اثرشان در مجلات دسترسی آزاد بر کارآیی جوامع علمی است.

با توجه به این پژوهش، بیشترین نگرانی نویسندگان مجلات غیر دسترسی آزاد دربارة احتمال محدود سازی تأثیر آنهاست و کمترین نگرانیها نیز مانند نویسندگان مجلات دسترسی آزاد است.

مشکلاتی نظیر ارزش علمی منابع ارائه شده و نبود داوری منابع، ضریب تأثیر، مسایل آرشیو، اطمینان از پایداری این خدمات و تا حدودی شیوه‌های پرداخت هنوز از مسایل قابل بحث در حوزه مجلات دسترسی آزاد می باشد.

اگر چه نگرانیهای فوق دربارة این مجلات مطرح است؛ ظاهراً جنبش دسترسی آزاد با وجود تاریخچه اندک خود تأثیری بسزا در وضعیت ارتباطهای علمی در سطوح علمی، دانشگاهی و جوامع انتشاراتی داشته است.

راههای کمک به بهبود نشر مجلات دسترسی آزاد توسط گروههای مختلف

در خاتمه، برخی از راههای کمک به بهبود نشر مجلات دسترسی آزاد از دیدگاه برخی گروههای مختلف ذکر می­گردد تا این جنبش که می­تواند در ارتباطهای علمی بسیار تأثیر گذار باشد، راحت­تر و روان­تر به کار خود ادامه دهد (Suber, 2006).

محققان و متخصصان

این گروه می­توانند با چاپ آثار خود در مجلات دسترسی آزاد، به بهبود کیفیت آنها کمک کنند. اگر در رشتة موضوعی آنها مجلة تخصصی دسترسی آزاد موجود نیست، می­توانند با شروع انتشار مجله دسترسی آزاد در رشتة خود، کمک بیشتری به این حوزه نمایند.

تشویق مجلات موجود به ارائة محتویاتشان به صورت دسترسی آزاد (به طور مثال با بازبینی و ویرایش این منابع در صورت انتشار به صورت دسترسی آزاد) توسط این گروه می­تواند مؤثر واقع گردد. محققان و پژوهشگرانی که از ویرایش یا بازبینی یک مجلة دسترسی محدود صرف نظر کرده­اند، بهتر است این مسئله را به اطلاع ناشر و دیگران برسانند (به عنوان مثال، با یک نامة سرگشاده) تا نشانی از اعتراض به مسئلة دسترسی محدود باشد.

دانشگاهها و آزمایشگاهها، مؤسسات پژوهشی، حرفه­ای، تخصصی و علمی

این گروه می­توانند با تأمین هزینة چاپ آثار نویسندگانشان، به مجلات دسترسی آزاد کمک کنند. یا اینکه می­توانند با تأمین هزینة خلق یک مجلة دسترسی آزاد در این امر سهیم گردند. این مؤسسات می­توانند با کمک مالی­ به مجلات دسترسی محدود، در گذار این مجلات به دسترسی آزاد یاری بخش باشند. در ضمن اگر مجله­ای تخصصی و علمی منتشر می­نمایند، می­توانند با ارائة آن به صورت دسترسی آزاد، در این عرصه مفید واقع گردند.

کتابخانه­ها

کتابخانه­ها می­توانند با کمک به شناسایی مجلات دسترسی آزاد به خوانندگان بالقوه، حامیان مالی این مجلات، کتابخانه­های دیگر و خدمات نمایه سازی این منابع؛ در بهبود روند این مجلات سهیم گردند.

ناشران

دنیای نشر همراه با تمامی عوامل مؤثر در آن،  نیازمند حرکت، و تحول بر اساس پایه­های فناوری در دنیای مدرن است و در صورت عدم تغییر، ناگزیر حکم مرگ خود را دیر یا زود صادر می­کند. ناشران می­توانند با آزمایش مدلهای تأمین هزینة جدید برای نشر به صورت دسترسی آزاد، در این کمک سهیم گردند.

سازمانها و دفاتر تأمین بودجه تحقیقاتی

این سازمانها می­توانند بودجه­ای برای تأمین هزینه­های چاپ و نشر(مقالات) فراهم کنند تا مخارج مجلات دسترسی آزاد تأمین شود. همچنین می‌توانند اجازه دهند محققانی که کمکهای مالی موجود را پرداخت می­کنند، در جریان باشند که از بودجه آنها برای تأمین مخارج مجلات دسترسی آزاد یا فراهم آوزدن هزینه­های اضافه برای تأمین آن مخارج استفاده شود.

این مؤسسات می­توانند از هزینه­های خود برای کمک کردن به تبدیل مجلات دسترسی محدود به دسترسی آزاد استفاده کنند و کمکهای مالی خود را برای احداث موقوفات برای مجلات دسترسی آزاد مورد استفاده قرار دهند.

دولتها

دولتها می­توانند با پذیرش، تصویب و تدوین قانونی واحد به منظور حمایت از سرمایه­گذاران مالی تحقیقات، به سازمانهای دولتی به بهبود این روند کمک نمایند.

نتیجه

در سالهای اخیر، اهمیت مجلات در ارتباطهای علمی و مشکلات اساسی مطرح دربارة آنها یعنی بحران قیمت و اجازة دستیابی، به ارائه الگوهای جدید انتشار و دسترسی به مقاله‌های علمی منجر شده است. همان گونه که اشاره شد، انقلاب سریعی در ارتباطهای علمی با اشاعه و استفادة مدلهای الکترونیکی آثار علمی در وب ایجاد شده که نشر دسترسی آزاد را مورد توجه قرار داده است.

مفهوم این الگو (دسترسی آزاد) نزد اهل تحقیق بیشتر در مجلات دسترسی آزاد «مسیر طلایی دستیابی به دسترسی آزاد» (Suber, 2006) نمود پیدا کرده است.

 در زمان نگارش این مقاله، بیش از 2510 مجله علمی کنترل کیفی شده، در راهنمای مجلات دسترسی آزاد نمایه شده است (DOAJ, 2006). برآورد می­شود طی سالهای آینده شمار نشر مجلات دسترسی آزاد در وب افزایش یابد.

در حال حاضر، با توجه به نمایه شدن بسیاری از مجلات دسترسی آزاد در نمایه نامه­های استنادی و ضریب تأثیر بالای برخی از این مجلات، اقبال مؤلفان به این مجلات بیشتر شده است. از سوی دیگر، تلاش جنبش دسترسی آزاد برای بالاتر بردن سطح این مجلات تا جایی که در ارزشیابی علمی استادان به مجلات دسترسی آزاد نیز استناد شود، آغاز شده که جذابیت شرکت در این جنبش را بیشتر نموده است. در صورت موفقیت این حرکت، استقبال مؤلفانی که هیچ نفع مادی از مقاله‌های خود انتظار ندارند و ناشران تجاری که هیچ مبلغی به عنوان حق تألیف مقاله نمی­پردازند، از این مجلات، مسلماً بیشتر خواهد شد. با به ثمر نشستن این جنبش، نه تنها مؤلفان بلکه خوانندگان، کتابداران و سرمایه­گذاران نیز هر یک به دلیلی از آن سود خواهند برد. در ذیل، به بخشی از آن اشاره می­شود:

مؤلفان: چون آثارشان اشاعه وسیع‌تری می­یابد؛ تأثیر بیشتری پیدا می کند و از مزایای معنوی بیشتری برخوردار می­شوند.

خوانندگان: چون به تمام متون مهم مورد نیازشان دسترسی پیدا می­کنند.

کتابداران: چون دسترسی آزاد به آنها اجازه می­دهد که نیازهای اطلاعاتی کاربران را تأمین نمایند. و می­توانند یکی از اهداف اصلی کتابداری "برابری در دسترسی" به اطلاعات را به طور نسبی  تحقق ببخشند(به نقل از عباسی، 1384، ص 103).

سرمایه گذاران آموزشی و پژوهشی: چون از سرمایه گذاری در پژوهش، افزایش بازدهی داشته اند.

مؤسسات: چون حضور و اعتبار آنها از این طریق پر رنگ­تر می­شود.

این مجلات می­توانند دقیقاً دارای همان استانداردها­ی کیفی مجلات بدون دسترسی آزاد باشد. به دلیل این که فرایند داوری به محمل انتشار و نوع تأمین بودجه مجله ارتباطی ندارد.

نویسندگان و دارندگان حقوق پدیدآورنده این مجلات، اختیار همیشگی و قطعی دسترسی به اثر و نیز تکثیر، استفاده، توزیع، انتقال و نمایش آن اثر به دیگران و تولید و گسترش اقتباسهایی از آن به هر شکل دیجیتال برای مقاصد مجاز را به همة خوانندگان واگذار می­کنند؛ مشروط بر آنکه این استفاده و توزیع با استناد کامل به نام پدیدآورندگان باشد (همچنین، خوانندگان می­توانند تعداد محدودی نسخه چاپی آن اثر را برای استفاده شخصی تکثیر نمایند).

راههای تأمین هزینة این مجلات از طریق پرداخت مستقیم هزینه تألیف، یا بخشی از هزینه تالیف  توسط نویسنده ، در آمدهای جانبی (مثل درج آگهی­های تبلیغاتی)، حقّ عضویت (در انجمن یا سازمان خاص این امر)، پرداخت مستقیم هزینة تألیف، یا بخشی از هزینة تألیف  از محل کمکهای سازمانهای مالی پشتیبان و حمایت‌کنندة دسترسی آزاد، یارانه­های سازمانی (مانند پرداخت حقوق اعضای تحریریه از طرف انجمن یا مؤسسه پژوهشی) و ایجاد در آمد براساس خدمات افزوده (مانند خدمات آگاهی­رسانی جاری یا مجله چاپی) می­باشد.

ناشران مجلات دسترسی آزاد به سه دسته تقسیم می­گردند و برحسب عملکرد آنها نیز مجلات دسترسی آزاد به سه گروه تقسیم می­شوند.

مشکلاتی نظیر ارزش علمی منابع ارائه شده و نبود داوری منابع، ضریب تأثیر، مسایل آرشیو، اطمینان از پایداری این خدمات و تا حدودی شیوه­های پرداخت، همچنان از مسایل قابل بحث در این حوزه می‌باشد.

ظاهراً جنبش دسترسی آزاد با وجود تاریخچة اندک خود، تأثیری بسزا در وضعیت ارتباطهای علمی در سطوح علمی، دانشگاهی و جوامع انتشاراتی داشته است. نکته­ای که در مورد این مجلات باید در نظر داشت این است که باید بر کیفیت انتشارات آنها تأکید بیشتری باشد نه کمیّت آن.