نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
انسان امروزی در عصری به سر می برد که اطلاعات یکی از کلیدی ترین عناصر آن محسوب و تولید و مصرف اطلاعات علمی در آن یکی از شاخصهای رشد و توسعه یافتگی تلقی می شود. اهمیت تولید اطلاعات علمی و نقش آن در توسعة پایدار، موجب شده است که فعالیتهای علمی ـ پژوهشی که به تولید اطلاعات علمی منجر می‌شوند، در چند دهة اخیر بیشتر مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند. ایجاد رشته‌ای به نام «علم‌سنجی» در دهة هفتاد میلادی نیز مؤید همین نکته است. علم سنجی به ارزیابی فعالیتها و تولیدات علمی می پردازد و نتایج آن می‌تواند معرف وضعیت فعالیتهای علمی ـ پژوهشی جوامع مختلف باشد. همچنین به برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در امر پژوهش کمک شایسته‌ای می‌نماید.
رایج ترین شیوه در این علم برای سنجش میزان تولید اطلاعات، بررسی نمایه نامه ها و چکیده نامه های بین المللی است. این منابع ردیف دوم، امروزه با نام کلی «پایگاههای اطلاعاتی» شناخته می شوند و دربرگیرندة بخش عمده‌ای از اطلاعات علمی سراسر دنیا می باشند. به جهت آنکه هر محققی در اولین مرحلة انجام تحقیق به جستجوی منابع از این پایگاهها می پردازد، می توان گفت تنها مدارکی در عرصة بین المللی مطرح می شوند که به این پایگاهها راه یافته باشند (صراف زاده، 1379، ص88). با اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل مدارک چکیده شده در این پایگاهها، نه تنها میزان تولیدات علمی هر کشور مشخص میشود، بلکه امکانی برای مقایسه تولیدات علمی کشورهای مختلف نیز فراهم می‌گردد.
بیان مسئله
کتابداری و اطلاع‌رسانی علمی است بین رشته ای که به گردآوری، پردازش و اشاعة اطلاعات گنجینه های مدون بشری می پردازد و هدف آن ارائه مناسب‌ترین اطلاع با کمترین هزینه ودر کمترین زمان به کاربر نیازمند است (رهادوست، 1382، ص58). این رشته با توجه به تعریف، می تواند به دسترسی و استفادة مؤثر از اطلاعات کمک کرده و راه دستیابی به توسعه پایدار را هموار نماید.
تحولاتی که در چند دهة اخیر در حوزة تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات روی داده، رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی را بیش از سایر رشته‌ها درگیر نموده است. در کشورهای توسعه یافته، این علم هماهنگ با پیشرفتهای علمی و فناوری جدید، توسعه یافته است و نقش و اهمیت آن روز به روز بیشتر می شود.
اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و از جمله کشور ما همچنان مهجور و ضعیف باقی مانده است. تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که نظامها و نهادهای مربوط به این رشته از انجام حداقل وظیفة خود ناتوان مانده اند. بررسی وضعیت انواع چهارگانه کتابخانه‌ها (دانشگاهی، تخصصی، عمومی و آموزشگاهی) از نظر مجموعه، فضا، نیروی انسانی و بودجه و مقایسة آنها با استانداردها مشخص ساخت که وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از جهات گوناگون بسیار نامطلوب و پایین‌تر از سطح استاندارد است (همان، ص59). اعضای هیئت علمی رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی، نظام اطلاع‌رسانی در ایران را ضعیف دانسته و از دید آنان تمام فعالیتهای آن ـ اعم از تولید، سازماندهی و اشاعة اطلاعات ـ پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد (تندیور، 1376). سیستم آموزشی کتابداری قدیمی، ایستا و انعطاف ناپذیر است. دانش‌آموختگان این رشته از شأن و منزلت حرفه‌ای مناسب برخوردار نیستند و عمدتاً در رویارویی با دنیای متحول کتابداری و اطلاع‌رسانی امروز با مشکل مواجهند. پژوهش همچنان مورد بی توجهی قرار گرفته و هنوز نتوانسته است به عنوان یکی از ارکان آموزش محسوب شود (مرتضایی، 1378، ص3).
این در حالی است که نزدیک به 38 سال از آموزش دانشگاهی رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران می‌گذرد. امروزه تمام مقاطع تحصیلی از کاردانی تا دکتری در این رشته در دانشگاهها وجود دارد که بخشی از این نیروی انسانی تربیت شده، از مقاطع تحصیلات تکمیلی فارغ التحصیل می‌شوند. در حال حاضر 7 دانشگاه در مقطع کارشناسی ارشد و 4 دانشگاه در مقطع دکتری به تربیت نیروی انسانی می پردازند و سالانه حدود 70 نفر از این دوره‌ها به عنوان پژوهشگر کتابدار فارغ‌التحصیل می‌شوند (همان). قدمت و نیروی انسانی تربیت شده در این رشته ایجاب می کند که فعالیتهای علمی و پژوهشی آن وضعیت مناسبی داشته باشد، به‌گونه‌ای که با تولید اطلاعات علمی جدید، توسعه، پویایی و باروری این علم محقق گردد.
بررسی تولیدات علمی کتابداران و پژوهشگران رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی نشان خواهد داد که نقش این جامعة علمی چیست و تا چه حد به رسالت خود در انجام فعالیتهای علمی و پژوهشی عمل نموده اند. ضمن آن که معلوم خواهد شد در قبال مصرف اطلاعات به شکل متون و منابع، تولید اطلاعات علمی کتابداری در ایران چگونه است و وضعیت چرخة اطلاعات در این حوزه مشخص خواهد شد. بررسی مدارک چکیده شده در پایگاههای اطلاعاتی کتابداری و اطلاع‌رسانی ( Lisa و Ista ) ضمن تعیین میزان تولیدات علمی کتابداری، میزان مشارکت کشورمان را نیز در عرصة بین‌الملل مشخص می کند. جهت تعیین جایگاه علمی ایران در میان کشورهای مختلف، مقایسه آن با کشورهای در حال توسعه منطقه خاورمیانه به جهت تشابهات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مناسب تر به نظر رسید. مطابق با تحقیقات انجام شده، میزان تولید علم در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر تقریباً همسان است (انصافی، 1381). جستجوهای اولیه پژوهشگر در پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی نیز نشان داد که این کشورها از این جهت تقریباً همگون بوده و قابل مقایسه اند. در پژوهش حاضر، میزان تولید اطلاعات علمی کتابداری ایران از طریق جستجو در پایگاههای اطلاعاتی مذکور بررسی و با کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و مصر مقایسه شده است.
اهمیت انجام پژوهش
نتایج ارزیابی فعالیتها و تولیدات علمی ضمن اینکه معرف وضعیت فعالیتهای علمی ـ پژوهشی جامعة مورد بررسی است، می تواند عنصری مفید و کارآمد برای مدیریت و برنامه ریزی در امر تحقیق و توسعه باشد. با تجزیه و تحلیل مدارک چکیده شده کتابداری و اطلاع‌رسانی در پایگاههای اطلاعاتی مذکور (از نظر تعداد، نوع، موضوع و سال انتشار مدرک) می‌توان تصویری عینی از وضعیت تحقیقات در این رشته در ایران نشان داد. با شناخت نقاط ضعف و قوّت، می‌توان خط مشی تحقیقات آتی را طوری برنامه ریزی نمود که به پر شدن خلأها و تقویت نقاط ضعف بینجامد. انجام مستمر این ارزیابی‌ها و بهره‌گیری از نتایج آن در درازمدت می تواند موجب اعتلا و توسعة علم کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران شود.
سؤالهای پژوهش
1. تعداد و درصد مدارک چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات از ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در پایگاههای اطلاعاتی چقدر است؟
2. روند رشد مدارک چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات از ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در پایگاههای اطلاعاتی چگونه بوده است؟
3. موضوعاتی که بیشترین مدارک چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات از ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر به آن پرداخته اند، چه بوده است؟
4. نوع مجله ( داخلی / خارجی ) مقالات چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات در ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در پایگاههای اطلاعاتی چه بوده است؟
5. انواع مدارک چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات از ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در پایگاههای اطلاعاتی چه بوده است؟
فرضیه پژوهش
تولید اطلاعات علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی از جهات مختلف (سال انتشار، موضوع، نوع مدرک و نوع مجله) بین کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر تفاوت معناداری ندارد.
پیشینه پژوهش در ایران و جهان
کینگ[1] (2001) تولیدات علمی 31 کشور دنیا را از طریق بررسی مقالات چاپ شده آنها و میزان استناد این مقالات در نمایه استنادی علوم بررسی نمود. نتایج پژوهش وی نشان می‌دهد که آمریکا اولین تولید کنندة اطلاعات علمی است و انگلیس، آلمان، ژاپن و فرانسه به ترتیب پس از آن در مقامهای دوم تا پنجم قرار گرفته‌اند. ایران نیز در این میان در مقام سی ام واقع شده است. 5/84 درصد از مقالاتی که بین سالهای 2000-1993 بیشترین ارجاع به آنها شده است، توسط هشت کشور اول یعنی آمریکا، انگلیس، آلمان، ژاپن، فرانسه، کانادا، ایتالیا و سوئیس تولید شده است. 9 کشور بعدی 13 درصد این مقالات را تولید کرده اند و دیگر کشورهای باقیمانده که ایران هم یکی از آنها به شمار می رود، تولید کنندة 5/2 درصد کل مقالات بوده‌اند. در نهایت می‌توان گفت که 5/97 درصد از مقالاتی که بیشترین ارجاع به آنها شده است، توسط 31 کشور از بین 193 کشور دنیا تولید شده است. شایان ذکر است، از میان کشورهای اسلامی، تنها ایران و از بین کشورهای آفریقایی، آفریقای جنوبی در بین این 31 کشور قرار دارند (King, 2004, P. 311).
در پژوهشی که توسط یوزون[2] (2002) انجام شد، فعالیتهای علمی و پژوهشی حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشورهای در حال توسعه و بلوک شرق مورد بررسی قرار گرفت. جامعة پژوهش، مقالاتی بود که نویسندة اصلی یا یکی از نویسندگان همکار آن از کشورهای فوق بوده و در فاصله سالهای 99-1980 در یکی از21 مجلة هستة کتابداری و اطلاع‌رسانی به چاپ رسیده باشند. نتایج تحقیقات وی نشان داد که 826 مقاله از مجموع 10400 مقالة چاپ شده در این مجله‌ها (7/9 درصد) متعلق به کشورهای مذکور بودند. نیجریه در صدر تولید کنندگان مقالات کتابداری است، به گونه‌ای که 45/18 درصد کل مقاله‌های منتشر شده را به خود اختصاص داده است. کشورهای هند، چین، عربستان سعودی، لهستان، مجارستان و مالزی در رده های دوم تا هفتم قرار گرفته‌اند که به همراه نیجریه جمعاً بیش از نیمی از کل مقاله‌های کشورهای مورد بررسی (1/53 درصد) را تولید کرده‌اند. ترکیه در مقام هشتم است و ایران و مصر در رده‌های آخر قرار گرفته‌اند. 70% کل مقالات در مجله‌هایی منتشر شده اند که ضریب تأثیر نسبتاً پایینی داشته‌اند (بین 022/0 تا 278/0). نتایج تحلیل موضوعی یک نمونة 102 تایی از 826 مقالة متعلق به کشورهای مورد بررسی نشان داد بیشترین مقالات به موضوع «کتاب سنجی» پرداخته اند. «توسعة مجموعه و فهرست نویسی» و «نیاز و کاربری اطلاعات» بعد از کتابسنجی موضوع اکثر مقاله‌ها بوده‌اند (Uzun, 2002, P. 21).
حرّی ( 1379 ) در پژوهشی با عنوان «بررسی فعالیتهای علمی و پژوهشی اعضای هیئت علمی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران» ، کلیه تولیدات علمی، هدایت تحقیق، مشارکت در طرحهای پژوهشی، عضویت در مجامع، انجمنها و همایشها را با استفاده از روش پیمایش مورد سنجش قرار داد. جامعة مورد پژوهش کلیه اعضای هیئت علمی آموزشی و پژوهشی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی بودند که در 14 گروه آموزشی و 6 مرکز پژوهشی در سراسر کشور به فعالیت اشتغال داشتند. نتایج بررسی نشان می‌دهد که 70% جامعه مورد پژوهش در طرحهای پژوهشی مشارکت داشتند. و بالاترین گرایشهای موضوعی این طرحها به «خدمات و مراجع» و «سازماندهی» مربوط بوده است. مقاله‌های تولید شدة افراد مورد بررسی عمدتاً به حوزة «خدمات و مراجع» تعلق دارد و کمترین سهم، از آنِ موضوع «مدیریت» است. در مقوله کتاب، بالاترین سهم متعلق به «خدمات و مراجع» است. از نظر شرکت در همایشها، 37% شرکت در همایشهای داخلی و 28% همایشهای خارجی همراه با ارائة مقاله بوده است. در مجموع، بیشترین سهم آثار تولید شدة علمی و پژوهشی در سه مرتبه نخست به ترتیب متعلق به کتابخانه ملی، دانشگاه فردوسی مشهد و مرکز اطلاع‌رسانی جهاد است و از لحاظ تصویر کلی گرایش موضوعی، سه رتبة اول به ترتیب متعلق به خدمات و مراجع، سازماندهی و مبانی کتابداری است (حری، 1379، ص9).
انصافی ( 1380 ) تولیدات علمی ایران را در سال 2000 بر مبنای تعداد، نوع، زبان و موضوع مدارک نمایه شده در پایگاههای ISI اندازه گیری و با 15 کشور توسعه یافته و در حال توسعه مقایسه نمود. نتایج این مطالعه نشان داد که 19/97 درصد از مدارک علمی تولید شده از ایران در [3]SCI، 81/2 درصد در [4]SSCI نمایه شده اند و هیچ مدرکی از ایران به پایگاه [5]A&HCI راه نیافته است. در مجموع ایران با تولید 12/3 درصد از کل مدارک نمایه شده در سه پایگاه ISI ، سیزدهمین کشور تولید کنندة اطلاعات در بین 16 کشور مورد بررسی است. از میان کشورهای درحال توسعة تحت مطالعه، کشور ترکیه 54/0 درصد، مصر 21/0 درصد و عربستان سعودی 14/0 درصد مدارک موجود در پایگاهها را تولید کرده اند و آمریکا با تولید 2/32 درصد از کل اطلاعات تولید شده، اولین تولید کنندة اطلاعات محسوب می شود. مدارک ایرانی بیشتر از نوع مقاله مجله (73/92درصد) و به زبان انگلیسی (64/99 درصد) است. مجموعاً 22 مدرک ایرانی در این سال به پایگاههای ISI راه یافته که این تعداد 0019/0 درصد از کل مدارک در حوزة علوم انسانی است. از تعداد 22 رکورد علوم انسانی، 1 رکورد در زمینة کتابداری و اطلاع‌رسانی بوده است که 00009/0 کل مدارک تولید شده را تشکیل می‌دهد. (انصافی، 1381)
روش پژوهش
پژوهش حاضر به روش پیمایشی ـ تحلیلی انجام شده است. برای گردآوری داده‌ها، از آخرین ویرایشهای پایگاههای اطلاعاتی Lisa و Ista که در سال 2004 تولید شده و در قالب لوحهای فشرده (CD) ارائه می شود، استفاده گردید. مجموعه مدارکی (اعم از مقاله مجله، خلاصه مقالات کنفرانسها و همایشها، گزارش پروژه یا طرح تحقیقاتی، فصل یک کتاب و ...) که در قالب رکوردهایی از کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در یکی از پایگاههای اطلاعاتی (Lisa و Ista) طی سالهای 2003-1969 چکیده شده بودند، مورد بررسی قرار گرفتند. برای هر یک از کشورها، سیاهة کنترلی (چک لیست) تهیه شد که نوع مدرک، موضوع و سال انتشار و نوع مجله (برای مدارکی که مقاله مجله بودند) به تفکیک نوع پایگاه اطلاعاتی در آن درج شد. داده‌های به دست آمده با روش آمار توصیفی ( تعیین فراوانی و درصد ) تجزیه و تحلیل گردید.
یافته‌های پژوهش
جدول1. توزیع فراوانی تعداد مدارک چکیده شده توسط تولید کنندگان اطلاعات
در ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر به تفکیک پایگاههای اطلاعاتی[6]
|
نام کشور
پایگاه اطلاعاتی |
ایران |
ترکیه |
عربستان سعودی |
مصر |
جمع کل |
|||||
|
تعداد |
درصد از کل |
تعداد |
درصد از کل |
تعداد |
درصد از کل |
تعداد |
درصد از کل |
تعداد |
درصد از کل |
|
|
پایگاه اطلاعاتی Lisa |
87 |
03/0 |
82 |
03/0 |
120 |
05/0 |
43 |
02/0 |
332 |
13/0 |
|
پایگاه اطلاعاتی Ista |
59 |
04/0 |
62 |
04/0 |
96 |
06/0 |
27 |
02/0 |
244 |
17/0 |
|
جمع کل |
134 |
05/0 |
125 |
04/0 |
190 |
07/0 |
62 |
02/0 |
511 |
19/0 |
بررسی جدول 1 نشان می‌دهد تعداد مدارک چکیده شده در پایگاه اطلاعاتی Lisa بیشتر از Istaبوده است. تولید اطلاعات هیچ یک از کشورها حتی به 1% نمی‌رسد و کشور عربستان با تولید 07/0 درصد از کل مدارک چکیده شده در دو پایگاه اطلاعاتی، در صدر سایر کشورهای مورد بررسی قرار می گیرد. کمترین درصد تولید اطلاعات متعلق به کشور مصر است که مجموعاً 02/0 درصد مدارک موجود در دو پایگاه اطلاعاتی مذکور را تولید نموده است. هر چهار کشور حدوداً 19/0 درصد مدرک چکیده شده در دو پایگاه اطلاعاتی را تولید کرده اند.
شایان ذکر است، تعداد کل مدارک چکیده شده در کل پایگاه اطلاعاتی Lisa، 259177 رکورد و در پایگاه اطلاعاتی Ista ، 146395 رکورد بوده است.
جدول شماره 2. توزیع فراوانی مدارک چکیده شده در پایگاههای اطلاعاتی Lisa و Ista توسط تولید کنندگان اطلاعات در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر براساس سال انتشار
|
نام کشور
سال انتشار |
ایران |
ترکیه |
عربستان سعودی |
مصر |
جمع کل |
|||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
74-1969 |
11 |
2/8 |
4 |
2/3 |
- |
- |
4 |
4/6 |
19 |
7/3 |
|
80-1975 |
19 |
2/14 |
6 |
8/4 |
7 |
7/3 |
11 |
7/17 |
43 |
4/8 |
|
86-1981 |
5 |
7/3 |
7 |
6/5 |
36 |
9/18 |
16 |
8/25 |
64 |
5/12 |
|
92-1987 |
23 |
2/17 |
14 |
2/11 |
55 |
9/28 |
8 |
9/12 |
100 |
6/19 |
|
98-1993 |
31 |
1/23 |
47 |
6/37 |
66 |
7/34 |
12 |
3/19 |
156 |
5/30 |
|
2003-1999 |
45 |
6/33 |
47 |
6/37 |
26 |
7/13 |
9 |
5/14 |
127 |
8/24 |
|
نامشخص |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
2 |
2/3 |
2 |
4/0 |
|
جمع کل |
134 |
100 |
125 |
100 |
190 |
190 |
62 |
100 |
511 |
100 |
جدول شماره2 نشان می‌دهد بیشترین درصد تولید اطلاعات در فاصله سالهای98 -1993 بوده که چهار کشور مجموعاً 156 مدرک تولید کرده اند. ضمن اینکه تولید اطلاعات در سالهای 74-1969 در عربستان سعودی صفر بوده و سال انتشار 2/3 درصد از مدارک چکیده شدة کشور مصر نامشخص بوده است. همچنین آزمون آماری «نکوئی برازش» (Goodness Of Fit) نشان داد که بین چهار کشور مورد مطالعه، از نظر سال انتشار تفاوتی معنادار وجود ندارد. (05/0 < P و 74/1 X2 = )
نمودار توزیع فراوانی مدارک چکیده شده در پایگاههای اطلاعاتی LISA و ISTA
توسط تولیدکنندگان اطلاعات در ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر
براساس نمودار بالا و با مقایسه چهار کشور مورد بررسی، مشخص می شود که تنها کشور ایران در تولید مدارک روند صعودی داشته و آن را حفظ نموده است. نقطه اوج حضور ایران در این پایگاهها در فاصله سالهای2003-1993 می باشد که تعداد مدارک نمایه شده در پایگاههای اطلاعاتی به 45 مدرک رسیده است. روند تولید مدارک در ترکیه و ورود آن به پایگاههای اطلاعاتی تا سال 1993 رشد مثبتی داشته و حتی در فاصله سالهای 92-1987 دچار جهشی بزرگی شده اما پس از آن ثابت مانده است.
عربستان سعودی نیز با وجود آنکه از جهت تعداد، مدارک بیشتری نسبت به سایر کشورها تولید کرده، اما روند آن در سالهای اخیر دچار نزول قابل توجهی شده است. نقطه اوج تولید اطلاعات کتابداری در عربستان سعودی در سالهای 99-1993 بوده که تعداد مدارک چکیده شده به 66 رسیده است. چنانکه مشاهده میشود، روند رشد مدارک چکیده شده توسط تولید کنندگان اطلاعات در مصر دچار نوسانهای شدیدی بوده و هیچ‌گاه رشد ثابتی نداشته است. تعداد مدارک این کشور نیز نسبت به سه کشور دیگر کمتر است و در بهترین حالت، در فاصله سالهای 87-1981 تعداد مدارک به 16 رسیده است.
جدول شماره3. توزیع فراوانی مدارک چکیده شده در پایگاههای اطلاعاتی Lisa و Ista توسط تولیدکنندگان اطلاعات در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر براساس موضوع[7]
|
نام کشور
موضوع |
ایران |
ترکیه |
عربستان سعودی |
مصر |
جمع کل |
|||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
کتابداری واطلاع‌رسانی |
9 |
7/6 |
7 |
6/5 |
2 |
1/1 |
3 |
8/4 |
21 |
1/4 |
|
حرفة کتابداری |
7 |
2/5 |
10 |
8 |
15 |
9/7 |
6 |
7/9 |
38 |
4/7 |
|
کتابخانه‌ها و مراکز منابع |
28 |
9/20 |
16 |
8/12 |
31 |
3/16 |
12 |
3/19 |
87 |
17 |
|
استفاده از کتابخانه و مراجعان |
5 |
7/3 |
2 |
6/1 |
8 |
2/4 |
2 |
3/2 |
17 |
3/3 |
|
مواد و منابع |
21 |
7/15 |
24 |
2/19 |
10 |
3/5 |
3 |
8/4 |
58 |
3/11 |
|
ارتباط اطلاعاتی |
5 |
7/3 |
7 |
6/5 |
14 |
4/7 |
13 |
21 |
39 |
6/7 |
|
کنترل کتابشناختی |
8 |
9/5 |
2 |
6/1 |
2 |
1/1 |
2 |
2/3 |
14 |
7/2 |
|
ذخیره و بازیابی اطلاعات رایانه‌ای |
7 |
2/5 |
12 |
6/9 |
21 |
0/11 |
7 |
3/11 |
47 |
2/9 |
|
فناوری اطلاعات و ارتباطات |
4 |
0/3 |
20 |
0/16 |
21 |
0/11 |
11 |
7/17 |
56 |
9/10 |
|
سایر موضوعها |
40 |
30 |
25 |
20 |
66 |
7/34 |
3 |
8/4 |
134 |
2/26 |
|
جمع کل |
134 |
100 |
125 |
100 |
190 |
190 |
62 |
100 |
511 |
100 |
جدول شماره 3 پراکندگی موضوع مدارک مربوط به چهار کشور مورد بررسی را نشان می‌دهد. همانگونه که مشاهده می شود، در موضوعهای «کتابداری و اطلاع‌رسانی» و «کنترل کتابشناختی» تولید کنندگان اطلاعات در ایران در مقایسه با سایر کشورها، تعداد مدارک بیشتری وارد پایگاههای اطلاعاتی Lisa و Ista نموده اند. کشور ترکیه توانسته نسبت به سایر کشورها تعداد مدارک بیشتری در زمینة «مواد و منابع» تولید کند و در بقیة موضوعها عربستان با تولید بیشترین تعداد مدارک، در صدر قرار گرفته است.
در مجموع، بیشترین تعداد مدارک منتشر شده در این چهار کشور (87 مدرک) به موضوع «کتابخانه‌ها و مراکز منابع» و کمترین تعداد ( 14 مدرک ) به «کنترل کتابشناختی» اختصاص یافته است. آزمون آماری «کای اسکوئر» (X2) نشان داد که بین کشورهای مورد مطالعه از نظر پراکندگی موضوعی مدارک اختلاف معناداری وجود دارد. (001/0 > P و 14/91 X2 = )
جدول شماره4. توزیع فراوانی تعداد مدارک چکیده شده توسط تولید کنندگان اطلاعات به تفکیک حوزة «اطلاع‌رسانی» و «کتابداری» در پایگاههای اطلاعاتیLisa و Ista
|
جمع کل |
کتابداری |
اطلاع‌رسانی |
حوزه
نام کشور |
|||
|
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
|
|
100 |
134 |
8/85 |
115 |
2/14 |
19 |
ایران |
|
100 |
125 |
36 |
45 |
64 |
80 |
ترکیه |
|
100 |
190 |
7/63 |
121 |
3/36 |
69 |
عربستان سعودی |
|
100 |
62 |
50 |
31 |
50 |
31 |
مصر |
جدول شماره4 تفکیک موضوعی مدارک چکیده شده را از منظری دیگر بررسی می کند. مدارک در این جدول برحسب اینکه در یکی از حوزه های « کتابداری» و «اطلاع‌رسانی» بگنجند، تقسیم‌بندی شده‌اند. در این تقسیم بندی، تمامی مدارکی که در یکی از موضوعات زیر باشند، در حوزة «اطلاع‌رسانی» قرار می‌گیرند : ارتباط اطلاعاتی، ذخیره و بازیابی اطلاعات رایانه‌ای، فناوری اطلاعات و ارتباطات و فناوری کتابخانه.
بررسی این جدول مشخص می‌سازد که کشور مصر با وجود آنکه تعداد مدارک کمتری نسبت به سایر کشورها تولید کرده است، اما 50% مدارک تولید شده اش به موضوع « اطلاع‌رسانی » اختصاص دارد و به این صورت توانسته است از سایر کشور ها پیشی بگیرد. در مقابل، کشور ایران تنها 19 مدرک (14%) از کل مدارک را با این موضوع تولید نموده است و در قیاس با سایر کشورها در پایین‌ترین سطح قرار می گیرد.
جدول شماره 5. توزیع فراوانی تعداد مقاله‌های چکیده شده توسط تولیدکنندگان اطلاعات
به تفکیک نوع مجله در پایگاههای اطلاعاتیLisa و Ista
|
جمع کل |
خارجی |
داخلی |
نوع مجله نام کشور |
|||
|
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
|
|
100 |
91 |
5/49 |
45 |
5/50 |
46 |
ایران |
|
100 |
101 |
2/83 |
84 |
8/16 |
17 |
ترکیه |
|
100 |
172 |
100 |
172 |
- |
- |
عربستان سعودی |
|
100 |
41 |
1/95 |
39 |
9/4 |
2 |
مصر
|
|
100 |
405 |
84 |
340 |
16 |
65 |
جمع کل |
جدول شماره 5 میزان پراکندگی مقاله‌های چکیده شده در مجله‌های داخلی و خارجی کشور های مورد بررسی را مشخص می کند. از میان چهار کشور مورد مطالعه، عربستان سعودی تمامی مقاله‌ها را در مجله‌های خارجی منتشر کرده است. در مورد سایر کشورها، تعدادی از مقاله‌ها در مجله‌های داخلی و با زبان ملی چاپ و تنها چکیده آنها به زبان انگلیسی وارد پایگاههای مورد نظر شده است. در میان این سه کشور، درصد مدارک ایرانی که در مجله‌های داخلی چاپ شده است، درصد قابل ملاحظه‌ای 5/50% است. بین کشورهای مورد مطالعه از نظر نوع مجله‌هایی که مقاله‌هایی در آن چاپ شده است، اختلافی معنادار وجود دارد. (0001/0 > P و 117 X2 = )
جدول شماره 6. توزیع فراوانی مدارک چکیده شده در پایگاههای اطلاعاتیLisa و Ista توسط تولیدکنندگان اطلاعات در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی و مصر براساس نوع مدرک
|
جمع کل |
مصر |
عربستان سعودی |
ترکیه |
ایران |
نام کشور
نوع مدرک |
|||||
|
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
|
|
2/79 |
405 |
1/66 |
41 |
5/90 |
172 |
8/80 |
101 |
9/67 |
91 |
مقاله مجله |
|
10 |
51 |
1/8 |
5 |
1/3 |
6 |
8/4 |
6 |
4/25 |
34 |
گزارش پروژه |
|
3/5 |
27 |
8/4 |
3 |
1/3 |
6 |
6/9 |
12 |
5/4 |
6 |
مقاله سمینار |
|
5/5 |
28 |
21 |
13 |
1/3 |
6 |
8/4 |
6 |
2/2 |
3 |
فصل کتاب |
|
100 |
511 |
100 |
62 |
100 |
190 |
100 |
125 |
100 |
134 |
جمع کل |
جدول شماره 6 نشان می‌دهد که بیشترین درصد تولید اطلاعات علمی در قالب «مقاله مجله» متعلق به عربستان سعودی، به شکل « گزارش پروژه » مربوط به ایران، در قالب « مقاله سمینار » متعلق به ترکیه و به شکل « فصل کتاب » مربوط به مصر می باشد. در مجموع، بیشترین درصد تولید اطلاعات در بین چهار کشور، در قالب مقاله مجله (2/79 درصد) و کمترین درصد در قالب مقاله سمینار ( 3/5 درصد ) بوده است. نتایج این بررسی نمایانگر این امر است که «مقاله مجله» به عنوان بهترین محمل انتقال اطلاعات علمی تولید شده در بین محققان شناخته شده است. علت این امر را می توان در ویژگیهای منحصر به فرد «مقاله مجله» نسبت به انواع مدارک جستجو نمود. مراحل وقت گیر و طولانی چاپ کتاب و مخاطبان اندک و محدود مقالات سمینارها یا گزارش پروژه‌هایی که در نهادها و مؤسسه‌های مختلف انجام می شود، تولید کنندگان اطلاعات را بر آن داشته است که اقبال بیشتری به سوی مجله‌ها داشته باشند. مجله دو مسئله پیشین را کمتر دارد و به همین دلیل مطلوب‌ترین بستر برای درج اطلاعات علمی تولید شده تلقی میشود (حری، 1378). آزمون آماری کای اسکوئر نیز نشان داد که بین چهار کشور مورد مطالعه از نظر نوع مدرک تفاوتی معنادار وجود دارد. ( 001/0 > P , 8/88 = X2 )
نتیجه‌گیری
نتایج پژوهش حاضر نشان داد وضعیت تولید اطلاعات علمی کتابداری ایران از نظر کمّی و کیفی مناسب نیست. در طی 34 سال مورد بررسی (2003-1969) تنها 134 مدرک از ایران به دو پایگاه اطلاعاتی کتابداری و اطلاع‌رسانی راه یافته است (یعنی به طور متوسط سالانه 4 مدرک). این نتیجه ضمن آنکه نقش کم رنگ و مشارکت ضعیف ایران را در تولید علم کتابداری در سطح جهانی مشخص می سازد، نشان دهندة ضعف پژوهش در این حوزه نیز هست. هرچند این معضل در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه ریشه‌ای است و تنها خاص رشتة کتابداری نمی باشد، اما پژوهشهای انجام شده نشان می‌دهد تولیدات علمی در حوزة علوم انسانی در ایران کمتر از سایر حوزه هاست و ضعف تحقیقات در این زمینه نمود بیشتری دارد (حری، 1378). علاوه بر آن، بخش زیادی از مدارک تولید شده به جهت آنکه فاقد شرایط لازم برای ورود به پایگاههای اطلاعاتی هستند، به این پایگاهها راه نمی یابند. تولیدات اندک کتابداری و اطلاع‌رسانی در مقابل خریداری و مصرف اطلاعات، چرخة اطلاعات را در این رشته به چرخه‌ای معیوب تبدیل کرده است که تنها اطلاعات مصرف می‌کند. این‌گونه مصرف اطلاعات بدون تولید قابل ملاحظه، نه تنها از نظر اقتصادی به صرفه نیست، بلکه موجب وابستگی کشورمان به کشورهای دیگر نیز میشود. تنها نکته امیدوار کننده در این میان، روند صعودی تولیدات ایران است که چنانچه به همین منوال ادامه یابد، می تواند در آینده فاصلة ما را با سایر کشورهای تولید کننده علم کتابداری کم کند. سه کشور دیگر مورد مطالعه نیز از نظر تولیدات کتابداری در وضعیت مناسبی به سر نمی‌برند، به گونه‌ای که جمع تولیدات هر چهار کشور به 1% کل مدارک چکیده شده در هر دو پایگاه اطلاعاتی هم نمی رسد که جای تأمل بسیار دارد.
نتیجة دیگری که از این پژوهش حاصل میشود، عدم گرایش پژوهشگران کتابداری ایران به تولید اطلاعات در حوزة اطلاع‌رسانی است. امروزه ظهور اینترنت و پدیدآمدن رسانه‌ها و محملهای اطلاعاتی الکترونیکی جدید، دنیای کتابداری را با تغییرات شگرفی مواجه ساخته است. گرچه هدف این رشته در گردآوری، سازماندهی، اشاعه و مدیریت اطلاعات تغییر نیافته است، اما نقش کتابداران در سایة فناوری اطلاعات و ارتباطات، متحول شده است. نتایج پژوهشهای انجام شده نشان می‌دهد کتابداران کشورهای توسعه یافته و اکثر کشورهای در حال توسعه‌این مهم را دریافته‌اند و در این کشورها تولید متون علمی در زمینة اطلاع‌رسانی نسبت به کتابداری در حال افزایش است (Darlymple, 1995, P.87) و (حری، 1378). حتی در کشورهای تحت مطالعة این پژوهش (به غیر از ایران) نیز میزان متون علمی تولید شده در زمینة اطلاع‌رسانی نسبت به کتابداری گرچه کمتر است، اما نسبت قابل قبولی است. اما تولید کنندگان اطلاعات در ایران تنها 2/14 درصد مدارک خود را در حوزة اطلاع‌رسانی تولید نموده‌اند. بی‌گمان، این بی‌توجهی به تغییراتی که در عرصة اطلاع‌رسانی روی داده است، موجب میشود که کتابداران ایرانی به مرور در حاشیه قرار گیرند و متخصصان و علاقه‌مندان سایر رشته ها نقش کتابداران را در جامعه بر عهده گیرند. چنانچه در حال حاضر نیز متخصصان رایانه توانسته‌اند در حوزة اطلاع‌رسانی موفق‌تر از کتابداران ظاهر شوند و گوی سبقت را از آنان بربایند.
پیشنهادهایی براساس یافته‌های پژوهش
1. تشویق و ترغیب کتابداران و پژوهشگران کتابداری به انجام پژوهش و چاپ آن در مجله‌های معتبر داخلی و خارجی
2. ارتقای وضعیت کمّی و کیفی مجله‌های علمی از راه آگاه کردن ناشران از شرایط پذیرش مجله‌ها در پایگاههای اطلاعاتی و آشکار نمودن اهمیت آنها
3. چاپ مجله‌های کتابداری به یکی از زبانهای علمی بین‌المللی و یا دست کم چاپ چکیده مقاله‌های مجله‌های داخلی به زبان انگلیسی به منظور انعکاس بیشتر مجله‌های داخلی کتابداری در پایگاههای اطلاعاتی
4. بذل توجه بیشتر کتابداران به تولید اطلاعات علمی در موضوعات مدیریت کتابخانه، ساختمان کتابخانه، چاپ و نشر و آموزش کتابداری و تشویق دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در جهت تدوین پایان نامه در این موضوعات
5. هدایت متخصصان و پژوهشگران رشتة کتابداری و اطلاع‌سانی به انجام پژوهشها و مطالعات بیشتر در حوزة اطلاع‌رسانی
6. تهیة مجموعه مقاله‌های ارائه شده در همایشها و سمینارها به صورت دو زبانه
7. تقویت محققان و دانشجویان رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی از نظر تسلط بر حداقل یک زبان خارجی بویژه زبان انگلیسی و ملزم نمودن آنها به چاپ متون علمی خود به این زبان.
)