نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکترای مدیریت ـ استادیار پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران
2 دانشجوی دکترای علوم اطلاع‌رسانی دانشگاه شفیلد انگلستان
چکیده
کلیدواژه‌ها
. مقدمه
کاهش توان کتابخانه‌ها در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی کاربران، از جمله پیامدهای بارز واقعیتهایی مانند تداوم پدیده انفجار اطلاعات، کمبود منابع مالی کتابخانه‌ها، و محدودیتهای فضای نگهداری منابع اطلاعات است.
(Anderson 1996, Bonk 1990, Erens 1996, Palmer 1996, Russell 1998, Siddiqui 1996 ، علیدوستی 1380).
چنین عواملی باعث شده‌اند کتابخانه‌ها نتوانند سیاست خوداتکایی و مالکیت منابع مورد نیاز کاربران خود را به طور کامل دنبال کنند و به همین دلیل از حدود یک قرن پیش به راهکارهایی روی آورده‌اند که در چارچوب توافقها و برنامه‌هایی بتوانند از منابع یکدیگر برای پاسخ به نیاز مراجعان خود استفاده کنند (Dowler 1995, Pors 2003). چنین رویکردی که به عنوان اشتراک منابع یا همکاری بین کتابخانه‌ها شناخته شده است، به هر گونه فعالیتی اطلاق می‌شود که بین دو کتابخانه یا بیشتر، به منظور تسهیل، بهبود و توسعه عملیات کتابخانه و استفادة متقاضیان اطلاعات از منابع یا خدمات کتابخانه، انجام می‌گیرد. (Bouazza 1986).
2. تعریف مسئله
اشتراک منابع به عنوان یکی از راههای ضروری غلبه بر محدودیتهای کتابخانه‌ها در پاسخگویی به نیاز مراجعان، در قالب برنامه‌ها و اقدامهای گوناگون، و بر اساس محورهای مختلفی مانند حوزه فعالیتها یا وظایف، نوع کتابخانه‌های همکار، انواع منابع، هدفهای همکاری و قابل انجام است. اما آنچه پیش از طراحی و اجرای هر گونه برنامه‌ای باید از آن اطمینان حاصل کرد، میزان موفقیت چنین برنامه‌هایی و آگاهی از شرایط و عواملی است که بر میزان موفقیت آنها تأثیر می‌گذارند. بررسی سابقه اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها و شناسایی عوامل موفقیت و یا عدم موفقیت برنامه‌هایی که در این حوزه طراحی شده‌اند، می‌تواند به بهبود برنامه‌های موجود و راه‌اندازی برنامه‌های جدید، کمک شایانی نماید.
با وجود این، تبدیل روزافزون محیط اطلاعاتی به یک محیط الکترونیکی (Scammell 1997, 3) و گسترش چشمگیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزة اطلاع‌رسانی و کتابداری (Abdoulaye & Majid 2000, Bardley 1997, 16-17, Kaku 1998, 49-50, McMurdo 1997) شکل جدیدی از کتابخانه‌ها را با نام کتابخانه‌های الکترونیکی یا مجازی[1] مطرح کرده است که تمامی مجموعة آنها به صورت الکترونیکی یا ماشین‌خوان است. این کتابخانه‌ها با اتصال کامل به شبکه‌های ارتباط از راه دور، دسترسی کاربران را به منابع اطلاعات، بدون محدودیت زمانی و مکانی تأمین می‌کنند (Oppenheim 1997, Foster 2000). اما شواهد نشان می‌دهد در میان‌مدت، کتابخانه‌ها هر دو گونه منابع سنتی و الکترونیکی را پشتیانی خواهند کرد. چنین کتابخانه‌هایی به نام «کتابخانه‌های ترکیبی»[2] شناخته می‌شوند. این کتابخانه‌ها الزامهای هر دو محیط چاپی و الکترونیکی را پاسخ می‌گویند (Brophy 2000, Chowdhury & Chowdhury 2003, 6-7) زیرا کتابخانه‌ها چیزی بیشتر از مجموعه‌ای از اطلاعات هستند و به همین سبب نمی‌توان انتظار داشت که با الکترونیکی شدن اطلاعات، کارکردهای دیگر کتابخانه‌ها از میان بروند (Akeroyd, 2003) از این گذشته، منابع الکترونیکی بیشتر به عنوان مکمل منابع چاپی شناخته می‌شوند تا جایگزین آنها (Chen, 2003) و پیش‌بینی می‌شود که تا دهها سال آینده همچنان مورد توجه و خواست مردم باشند (Bruijnzeels 2002). بدین ترتیب، در میان‌مدت، اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها در بسیاری از موارد به شکل پیشین خود ادامه خواهد یافت.
بدین ترتیب، در شناخت عوامل موفقیت در این حوزه باید دو رویکرد را اتخاذ کرد. رویکرد اول به شناخت این عوامل در وضعیت سنتی کتابخانه‌ها اختصاص دارد. رویکرد دوم نیز به بررسی این عوامل در حالت الکترونیکی مربوط می‌شود. هر چند دستاوردهای این دو رویکرد می‌تواند در محورهایی به هم شبیه باشند، اما می‌توانند به صورت جداگانه نیز به کار روند. بویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته که افقی دورتر را برای دستیابی به کتابخانه‌های الکترونیکی دارند (Bhattacharya 2004, Witten et al. 2002, Shadrach 2002) به شکل سنتی اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها، از اهمیتی بیشتر برخوردار است.
بنابراین، در این مقاله با کاربست رویکرد اول، به عوامل موفقیت اشتراک منابع در وضعیت سنتی کتابخانه‌ها توجه شده است. از آنجا که این عوامل در بافتهای[3] گوناگون با یکدیگر تفاوت دارند، شناخت این عوامل در هر جامعه‌ای به صورت اختصاصی الزامی می‌نماید. یکی از روشهای به دست آوردن این شناخت، بررسی نظر افراد و سازمانهایی است که در این زمینه فعالیت و از عوامل و شرایط حاکم بر آن آگاهی دارند. بنابراین، تأثیر عوامل یافت شده در مطالعات و پژوهشهای پیشین، در محیط کتابخانه‌های ایران بررسی گردید. بر این اساس، در این مقاله به سه پرسش پاسخ داده می‌شود:
1.چه عواملی بر موفقیت اشتراک منابع در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأثیر دارند؟
2. در حال حاضر، وضعیت این عوامل در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری چگونه است؟
3. همسویی[4] عوامل موفقیت اشتراک منابع در وضع موجود و مطلوب در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری چگونه است؟
نتایج این بررسی می‌توانند به شناسایی کاستیهای موجود، بهبود برنامه‌های جاری، سیاستگذاریها و برنامه‌ریزیهای آینده، طراحی و اجرای الگوهای مناسب اشتراک منابع و بهبود و گسترش این برنامه‌ها کمک کند و به عنوان راهنمایی مناسب برای مدیران، تصمیم‌گیران و مجریان این‌گونه طرحها استفاده شود.
3. مطالعات و پژوهشهای پیشین
همان‌گونه که گفته شد، در این پژوهش تمرکز بر عوامل موفقیت اشتراک منابع به شیوه سنتی آن بوده است. بدین منظور، پیشینة موضوع تا سال 2000م بررسی و عوامل موفقیت از آنها استخراج گردید. بررسی مطالعات و پژوهشهای پیشین در زمینة اشتراک منابع در کتابخانه‌ها نشان می‌دهد به این موضوع توجه مستقلی نشده است. عواملی که در منابع یافت می‌شوند، بیشتر در کنار دیگر موضوعهای مربوط به اشتراک منابع مطرح گردیده‌اند. با وجود این، در بررسی این منابع، 58 عامل یافت شد که در مطالعات و پژوهشهای پیشین به عنوان عوامل موفقیت اشتراک منابع مطرح شده بودند. جدول1، این عوامل را به تفکیک منابع آنها نشان می‌دهد.
|
15 |
14 |
13 |
12 |
11 |
10 |
9 |
8 |
7 |
6 |
5 |
4 |
3 |
2 |
1 |
شماره عامل |
جدول1. عوامل موفقیت اشتراک منابع در پژوهشها و مطالعات پیشین |
||||||||||||||||
|
محل وجود و نگهداری منابع در قالب فهرستگانها و راهنمایی‌هایی، تعیین شده و در دسترس باشند. |
کتابخانه‌ها از لزوم همکاری و اشتراک منابع آگاه باشند. |
بین کتابخانه‌های همکار ارتباطهای مؤثر و کارآمدی وجود داشته باشد. |
سازمانهایی مناسب با امکانات زیربنایی مناسب وجود داشته باشد. |
کتابخانه‌های همکار از لحاظ جغرافیایی به یکدیگر نزدیک باشند. |
کتابخانه‌های همکار بیشترین اشتراک موضوعی را در منابع با یکدیگر داشته باشند. |
در کتابخانه‌های همکار، فناوری لازم برای دستیابی به هدفهای اشتراک منابع وجود داشته باشد. |
در کتابخانه‌های همکار، منابع کافی (کتاب، نشریه، پول و ...) وجود داشته باشد. |
فرهنگ همکاری و اشتراک منابع ترویج شده باشد. |
کارکنان و کتابداران کتابخانه‌های همکار، اختلافهای فردی را کنار گذاشته باشند. |
کارکنان و کتابداران کتابخانه‌های همکار، نگرش مثبت و تمایل به همکاری داشته باشند. |
کارکنان کتابخانه‌ها در انجام تعهدهای ناشی از اشتراک منابع، پشتکار و استقامت داشته یاشند.. |
بین دانش و توان کارکنان کتابخانه‌های همکار، تعادل ایجاد شود. |
برای کارکنان کتابخانه‌های همکار، برنامه‌های آموزشی وجود داشته باشد. |
در کتابخانه‌های همکار، کارکنان لازم برای دستیابی به هدفهای اشتراک منابع وجود داشته باشند. |
منبع
عامل |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Weber1976 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kent 1978 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sewell 1981 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Carhart 1983 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bonk 1989 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cornish 1989 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dowd 1990 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Doughrety1990 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kumar 1991 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Keenan 1991 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Miller 1992 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dominguez & Swindler 1993 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Horton 1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آنتوانس و پلینگ1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tocatlin 1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dannelly1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ابوبکر 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hightower & Soete 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کرادوک 1997 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Lynden 1998 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ALA 1967 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سینایی 1376 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علومی 1376 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
گاردنر ؟199 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
محسنی 1377 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علی انور 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آغا 1995 |
|||||||||||||||||
|
29 |
28 |
27 |
26 |
25 |
24 |
23 |
22 |
21 |
20 |
19 |
18 |
17 |
16 |
شماره عامل |
جدول1. عوامل موفقیت اشتراک منابع در پژوهشها و مطالعات پیشین |
|
||||||||||||||||
|
خدماتی که هر کتابخانه در چارچوب همکاری باید به سایر کتابخانه‌ها ارائه کند، در سطح حداقل لازم تنظیم شوند. |
انواع کتابخانه‌ها (دانشگاهی، تخصصی، عمومی و ...) زیر پوشش شبکه همکاری قرار گیرند. |
فرایندهای همکاری یا اشتراک منابع، ساده و آسان باشد. |
سیاستها و رویه‌های موجود در کتابخانه‌ها با هدف تسهیل، تجزیه، تحلیل و بازنگری شوند. |
ساختاری رسمی که همکاری در چارچوب آن صورت پذیرد، وجود داشته باشد. |
هر کتابخانه مسئولیت خود را در زمینه همکاری با دیگر کتابخانه‌ها درک کرده و پذیرفته باشد. |
هر کتابخانه، سهم مناسبی در شبکه همکاری بر عهده داشته باشد. |
مسئولیت هر کتابخانه نسبت به اعضای خودش، در مقابل سایر کتابخانه‌های همکار روشن باشد. |
منابع مالی مورد نیاز همکاری بین کتابخانه‌ها به صورت مشترک ـ ترکیبی از پشتیبانی دولت و مشارکت کتابخانه‌ها ـ تأمین شوند. |
از همکاری بین کتابخانه‌ها پشتیبانی مالی صورت گیرد. |
همکاران از پیشینه همکاریهای موفق آگاهی داشته باشند. |
نیازهای اطلاعاتی هر یک از کتابخانه‌های همکار تعیین شده باشد. |
کتابخانه‌ها مفهوم همراهی و همکاری را درک کرده باشند. |
اطلاعات مربوط به هدفها و برنامه‌های اشتراک منابع، به همکاران ارائه شوند. |
منبع
عامل |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Weber1976 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kent 1978 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sewell 1981 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Carhart 1983 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bonk 1989 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cornish 1989 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dowd 1990 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Doughrety1990 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kumar 1991 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Keenan 1991 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Miller 1992 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dominguez & Swindler 1993 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Horton 1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آنتوانس و پلینگ1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tocatlin 1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dannelly1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ابوبکر 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hightower & Soete 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کرادوک 1997 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Lynden 1998 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ALA 1967 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سینایی 1376 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علومی 1376 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
گاردنر ؟199 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
محسنی 1377 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علی انور 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آغا 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
44 |
43 |
42 |
41 |
40 |
39 |
38 |
37 |
36 |
35 |
34 |
33 |
32 |
31 |
30 |
شماره عامل |
جدول1. عوامل موفقیت اشتراک منابع در پژوهشها و مطالعات پیشین |
||||||||||||||||
|
کتابخانه‌ها و دانشگاهها، هدفها، هزینه‌ها و منافع متقابل اشتراک منابع را درک کنند. |
هر کتابخانه، توانایی پاسخ به تقاضاهای معمول اعضای خود راداشته باشد. |
کتابخانه‌های همکار در هدفهای همکاری مشارکت و اتفاق نظر داشته باشند. |
هدفهای مشخصی برای دسترسی به اطلاعات از طریق همکاری بین کتابخانه‌ها طراحی شده باشد. |
کتابخانه‌ها به همکاری و اشتراک منابع تمایل و علاقه داشته باشند. |
بین برنامه‌های همکاری، مجموعه‌ها و فعالیتهای همکاران شرکت‌کننده در برنامه همکاری، هماهنگی وجود داشته باشد. |
روابط بین استفاده‌کنندگان و کتابخانه‌های همکار، تنظیم شده باشد. |
همکاری بین کتابخانه‌ها به صورت صحیح مدیریت شود. |
بین کتابخانه‌های همکار، احترام متقابل وجود داشته باشد. |
ساز و کارهایی برای کاهش کشمکشهای احساسی و عاطفی میان اعضا ایجاد شده باشد. |
هر یک از کتابخانه‌های همکار وظایف و مسئولیتهای خود را مطابق برنامه به انجام رسانند. |
یک سازمان هماهنگکننده مرکزی برای برنامه‌های اشتراک منابع وجود داشته باشد. |
معیارها و استانداردهای مشترکی در برنامه‌های همکاری وجود داشته باشد. |
برنامه‌های همکاری و اشتراک منابع قابلیت انعطاف داشته باشند. |
برای اشتراک منابع، برنامه وجود داشته باشد. |
منبع
عامل |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Weber1976 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kent 1978 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sewell 1981 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Carhart 1983 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bonk 1989 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cornish 1989 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dowd 1990 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Doughrety1990 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kumar 1991 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Keenan 1991 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Miller 1992 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dominguez & Swindler 1993 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Horton 1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آنتوانس و پلینگ1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tocatlin 1994 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dannelly1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ابوبکر 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hightower & Soete 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کرادوک 1997 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Lynden 1998 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ALA 1967 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سینایی 1376 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علومی 1376 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
گاردنر ؟199 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
محسنی 1377 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علی انور 1995 |
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آغا 1995 |
|||||||||||||||||
|
58 |
57 |
56 |
55 |
54 |
53 |
52 |
51 |
50 |
49 |
48 |
47 |
46 |
45 |
شماره عامل |
جدول1. عوامل موفقیت اشتراک منابع در پژوهشها و مطالعات پیشین |
|
||||||||||||||||
|
تقاضا برای همکاری وجود داشته باشد. |
زیرساختهای لازم برای اشتراک منابع (مانند شبکه مخابرات، شبکه‌های رایانه‌ای و ...) وجود داشته باشد. |
جو سیاسی برای همکاری مناسب باشد. |
دولت از همکاری د اشتراک منابع، از طریق تأمین منابع مالی، تصویب مقررات و خط مشی‌گذاری حمایت کند. |
مدیران کتابخانه‌ها از همکاری و اشتراک منابع پشتیبانی کنند. |
چارچوبی قانونی برای ایجاد و ارائه خدمات از طریق اشتراک منابع وجود داشته باشد. |
کتابخانه‌هایی که مشارکت بیشتری دارند، امتیازهای بیشتری نیز دریافت کنند. |
نظام پرداخت پاداش به کتابخانه‌های همکار و کارکنان آنها در قبال همکاری وجود داشته باشد.
|
خدمات کتابخانه‌های همکار به صورت یکنواخت و قابل اعتماد ارائه شوند. |
طرحهای اشتراک منابع پیش از اجرای دائمی، مدتی به صورت آزمایشی اجرا شوند. |
هر یک از همکاران در مقابل آنچه در چارچوب همکاری در اختیار دیگران می‌گذارند، چیز ارزشمندی نیز دریافت کنند. |
برای اشتراک منابع، در کتابخانه‌ها انگیزه ایجاد شود.. |
کتابخانه‌ها بتوانند در قالب هدفهای تعیین شده برای همکاری به یکدیگر اتکا کنند. |
نتیجه و منابع برنامه‌های همکاری، علمی، ملموس و قابل ارزیابی باشد. |
منبع
عامل |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Weber1976 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kent 1978 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sewell 1981 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Carhart 1983 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bonk 1989 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cornish 1989 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dowd 1990 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Doughrety1990 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kumar 1991 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Keenan 1991 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Miller 1992 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dominguez & Swindler 1993 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Horton 1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آنتوانس و پلینگ1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tocatlin 1994 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dannelly1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ابوبکر 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hightower & Soete 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کرادوک 1997 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Lynden 1998 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ALA 1967 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سینایی 1376 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علومی 1376 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
گاردنر ؟199 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
محسنی 1377 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
علی انور 1995 |
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آغا 1995 |
|
|||||||||||||||||
4. روش
برای انجام پژوهش، ابتدا از طریق مطالعة سوابق پژوهشهای پیشین، شناخت نسبتاً جامعی از عوامل موفقیت اشتراک منابع حاصل گردید (جدول1). سپس ابزاری برای سنجش اعتبار این عوامل ساخته شد. این ابزار در نمونة منتخب به کار رفت و اهمیت عوامل از نظر پاسخگویان ارزیابی گردید. در ادامه نیز همسویی اهمیت عوامل و وجود یا توجه به آنها در وضع موجود بررسی شد. شکل1، مراحل انجام پژوهش را به صورت خلاصه نشان می‌دهد.
4ـ1. جامعه و نمونه
بررسی «سگارز» و «گرور» نشان می‌دهد در بسیاری از پژوهشهای تجربی، در بررسی پرسشهای پژوهش از روش «آگاهان کلیدی»[5] استفاده شده است. در اصل، این روشِ گردآوری داده‌ها بر مجموعه‌ای منتخب از افراد برای ارائه اطلاعات دربارة موضوع پژوهش تکیه دارد. چنین آگاهانی به صورت تصادفی انتخاب نمی‌شوند، بلکه برگزیدن آنها از آن روست که دارای قابلیت، وضعیت یا تجربة بخصوصی هستند. در پژوهشهای پیمایشی، پاسخگویانی که در نقش آگاهان کلیدی به اظهار نظر درباره یک موضوع می‌پردازند، در حقیقت اطلاعاتی درباره موضوع ارائه می‌نمایند نه اینکه نگرش یا رفتارهای فردی خود را بیان کنند (Segars & Grover 1998).
بر این اساس، این پژوهش در سطح وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با استفاده از روش آگاهان کلیدی به انجام رسید. این آگاهان نمایندگان «طرح غدیر» (عضویت فراگیر کتابخانه‌ها) در کتابخانه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند. «طرح غدیر» یکی از گسترده‌ترین طرحهای اشتراک منابع در سطح این وزارت است که اجرای آزمایشی آن از سال 1374 و اجرای دائمی آن از سال 1378 آغاز شده است (علیدوستی 1380؛ نظری و علیدوستی1380). در این طرح، در هر کتابخانه یکی از کارکنان همان کتابخانه به عنوان نمایندة طرح فعالیت دارد. بنابراین، نمایندگان طرح غدیر بیشترین اطلاعات را دربارة عوامل موفقیت طرحهای اشتراک منابع در اختیار دارند و می‌توانند به عنوان آگاهان کلیدی در این زمینه اظهار نظر کنند.
شکل1. شمای کلی روش انجام پژوهش
کتابخانه‌هایی که در طرح غدیر فعالیت دارند، بالغ بر 234 کتابخانه‌اند. حجم نمونة لازم در این پژوهش 140 کتابخانه بود که بر اساس تعداد مدارک موجود در کتابخانه‌ها (کتاب، نشریة ادواری، پایان‌نامه و رساله) و با روش نمونه‌گیری تصادفی ـ طبقه‌ای و گزینش از هر طبقه با توجه به حجم جامعه در هر طبقه صورت پذیرفت (Rosco 1975). بدین منظور، کتابخانه‌ها از نظر تعداد مدارک موجود به سه طبقه تقسیم شدند که عبارت بودند از:
1.کتابخانه‌هایی که تعداد مدارک آنها کمتر از 10000 مدرک بود.
2. کتابخانه‌هایی که تعداد مدارک آنها بین 10000 تا 30000 مدرک بود.
3. کتابخانه‌هایی که تعداد مدرک آنها بیش از 30000 مدرک بود.
سپس از هر طبقه با توجه به نسبت آنها در جامعه آماری ـ نمونه انتخاب شد. کل جامعه آماری 234 کتابخانه بود که 140 کتابخانه (60%) به عنوان نمونه به روش نمونه‌گیری رده‌ای ـ تصادفی به ترتیب زیر، از میان آنها گزینش شدند (جدول2).
جدول2. توزیع تعداد و درصد جامعه و نمونه پژوهش بر اساس تعداد مدارک کتابخانه‌ها
|
کتابخانه‌ها |
جامعه |
نمونه |
||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
کتابخانه‌هایی که تعداد مدارک آنها کمتر از 10000 مدرک بود. |
98 |
9/41 |
59 |
1/42 |
|
کتابخانه‌هایی که تعداد مدارک آنها بین 10000 تا 30000 مدرک بود. |
67 |
6/28 |
40 |
6/28 |
|
کتابخانه‌هایی که تعداد مدرک آنها بیش از 30000 مدرک بود. |
69 |
5/29 |
41 |
3/29 |
|
جمع |
234 |
100 |
140 |
100 |
4ـ2.توصیف نمونه
از مجموع 140 پرسشنامة ارسالی برای نمایندگان طرح غدیر در کتابخانه‌های منتخب، 129 پرسشنامة قابل تحلیل از طرف پاسخگویان بازگردانده شد. از میان این 129 نفر، 74 نفر زن و 53 نفر مرد بودند. از نظر سن، بیشترین تعداد پاسخگویان 30 تا 39 سال داشتند. بیشترین میزان سابقة خدمت پاسخگویان بین 9 ـ 5 سال بود. رشته تحصیلی 72 نفر از پاسخگویان، کتابداری و اطلاع‌رسانی و 50 نفر در سایر رشته‌ها مدرک داشتند. بیشتر پاسخگویان نیز با تعداد 72 نفر، دارای تحصیلاتی در سطح کارشناسی بودند. از مجموع نمونه، 51 نفر در کتابخانه‌های مستقر در تهران و 78 نفر در کتابخانه‌های دیگر شهرها فعالیت داشتند. جدول3، مشخصات پاسخگویان را به اختصار نشان می‌دهد.
جدول3. مشخصات پاسخگویان
|
ویژگی |
توزیع نمونه |
|||||
|
جنس |
زن: 74 نفر (57درصد) |
مرد: 53 نفر (41 درصد) |
بدون پاسخ: 2 نفر (2 درصد) |
|||
|
سن |
29 ـ 20 سال: 25 نفر (19 درصد) |
39 ـ 30سال: 55 نفر (43 درصد) |
49 ـ 40سال: 30 نفر (23 درصد) |
بالای 50سال: 12 نفر (9 درصد) |
بدون پاسخ: 7نفر(5درصد) |
|
|
سابقة کار |
کمتر از 5 سال: 26 نفر (20 درصد) |
9 ـ 5 سال: 37 نفر (29درصد) |
14 ـ 10 سال: 31 نفر (24 درصد) |
19 ـ 15سال: 12 نفر (9 درصد) |
بیش از20سال: 21 نفر (16 درصد) |
بدون پاسخ: 2 نفر (2درصد) |
|
رشتة تحصیل |
کتابداری و اطلاع‌رسانی: 72 نفر (56 درصد) |
سایر: 50 نفر (44 درصد) |
||||
|
سطح تحصیلات |
دکترا: 8 نفر (6 درصد) |
کارشناسی ارشد: 16 نفر (12درصد) |
کارشناسی: 79 نفر (61درصد) |
کاردانی: 10 نفر (8درصد) |
دیپلم: 14نفر (11درصد) |
بدون پاسخ: 2نفر (2درصد) |
|
محل کار |
تهران: 51 نفر (40 درصد) |
سایر شهرها: 78 نفر (60 درصد) |
||||
4ـ3. ابزار
ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش، پرسشنامه بود. پرسشنامه یکی از ابزارهای اصلی برای گردآوری داده‌های لازم در پیمایشهاست(Collis & Hussey 2003, 173). این ابزار پژوهش، روشی مؤثر برای گردآوری داده‌ها به شکل ساخت‌یافته و قابل مدیریت به شمار می‌آید (Payne & Payne 2004, 186).
در پرسشنامة پژوهش، عواملی که از مطالعات و پژوهشهای پیشین استخراج شده بود، در اختیار پاسخگویان قرار گرفت و از آنان خواسته شد در دو بخش جداگانه درباره میزان تأثیر این عوامل بر موفقیت اشتراک منابع و همچنین میزان وجود یا توجه به آنها در وضع موجود، اظهار نظر کنند. برای بررسی میزان تأثیر عوامل از طیف پنج گزینه‌ای لیکرت شامل «تأثیر خیلی کم یا بدون تأثیر» استفاده گردید. میزان وجود یا توجه به عوامل در وضع موجود نیز با طیفی مشابه شامل «تأثیر خیلی زیاد»، «تأثیر زیاد»، «تأثیر متوسط»، «تأثیر کم»، و « تأثیر خیلی کم یا بدون تأثیر» استفاده گردید. میزان وجود یا توجه به عوامل در وضع موجود نیز با طیفی مشابه شامل «خیلی زیاد»، «زیاد» «متوسط»، «کم» و «خیلی کم» سنجیده شد.
ابزارهای اندازه‌گیری باید دو ویژگی اساسی داشته باشند. این دو ویژگی به نام روایی[6] و پایائی[7] شناخته می‌شوند. اینکه یک ابزار پژوهش در چه حدّی آنچه را که باید واقعاً اندازه‌گیری کند، اندازه می‌گیرد به عنوان روایی آن ابزار شناخته می‌شود. اعتبار نیز میزان ارائة نتایج مشابهی است که یک ابزار در کابردهای مختلف به دست می‌دهد (Carmines and Zeller 1979, 10-11).
برای پرسشنامة این پژوهش با توجه به نوع پرسشهایی که داشت، روایی محتوا[8]سنجیده شد. روایی محتوای یک ابزار، به میزان کفایت پوششی اشاره دارد که محتوای آن، تمامی ابعاد مربوط به موضوع مورد مطالعه را در بر می‌گیرد. تعیین روایی محتوا با قضاوت انجام می‌شود. چنین قضاوتی دربارة روایی محتوا می‌تواند از سوی پژوهشگر صورت پذیرد یا بر عهدة یک پانل قرار گیرد (Cooper and Schindler 2001, 211-212). روایی محتوای پرسشنامة این پژوهش با نقل دقیق هر یک از عوامل موفقیت یافت شده در پژوهشها و مطالعات پیشین حاصل شد.
یکی از روشهای معتبر برای سنجش میزان روایی یک پرسشنامه، اندازه‌گیری همخوانی[9] پاسخهای یک فرد به یک قلم از مقیاس با پاسخهای وی به اقلام دیگر از همان مقیاس یا همبستگی قلم به قلم[10] است. به این ترتیب، معیاری برای روایی کل پرسشنامه به دست می‌آید. آماره‌ای که این معیار را نشان می‌دهد به نام «ضریب آلفای کرونباخ»[11] نامیده می‌شود که اندازة آن بین صفر و یک متغیر است. هر چه میزان این شاخص بالاتر باشد، روایی مقیاس بیشتر است. اما به عنوان یک قاعدة کلی، میزان آلفا دست‌کم باید 7/0 باشد (de Vaus 2002, 184). این رقم برای پژوهشهای اکتشافی در حد 6/0 نیز قابل قبول است (Robinson, Shaver, and Wrightsman 1991). بر اساس داده‌های گردآوری شده، این آماره برای پرسشنامه معادل 69/0 بود.
4. روش تحلیل داده‌ها
برای بررسی میزان تأثیر عوامل بر موفقیت اشتراک منابع به هر یک از گزینه‌های طیف لیکرت یک عدد اختصاص داده شد که عبارت‌اند از «تأثیر خیلی زیاد: 5»، «تأثیر زیاد: 4»، «تأثیر متوسط: 3»، «تأثیر کم: 2»، و « تأثیر خیلی کم یا بدون تأثیر: 1». برای سنجش میزان توجه به عوامل در وضع موجود نیز به همین صورت به هر یک از گزینه‌ها یک عدد اختصاص داده شد که عبارت‌اند از « خیلی زیاد: 5»، « زیاد: 4»، « متوسط: 3»، « کم: 2»، و «خیلی کم: 1». در ادامه میانگین پاسخها برای هر یک از گویه‌ها محاسبه گردید. به این ترتیب میزان تأثیر عوامل بر موفقیت اشتراک منابع و همچنین میزان وجود یا توجه به هر عامل در وضع موجود به صورت جداگانه تعیین شدند.
بر این اساس، عواملی که به نظر پاسخگویان میانگین تأثیر آنها مساوی یا بالاتر از متوسط (3) بودند، به عنوان عامل موفقیت انتخاب و بر اساس اندازة میانگین، اولویت‌بندی نیز شدند. همین‌طور عواملی که به نظر پاسخگویان میانگین وجود یا توجه به آنها مساوی یا بیشتر از متوسط (3) بودند، عواملی محسوب شدند که به اندازه کافی وجود دارند یا به آنها توجه شده است و عواملی که میانگین پاسخهای آنها از این حد کمتر بود عواملی به حساب آمدند که ، به اندازه کافی وجود ندارند یا به آنها توجه نشده است.
برای بررسی میزان همسویی عوامل موفقیت اشتراک منابع در وضع موجود و وضع مطلوب، ابتدا معناداری تفاوت میانگین پاسخها در دو بخش وضع موجود و مطلوب با آزمون t سنجیده شد. این تفاوت در تمامی عوامل معنادار بود. بنابراین اندازة میانگینها با یکدیگر مقایسه و وضعیت هر عامل از لحاظ همسویی در دو وضعیت به صورتی که در جدول چهار آمده است، مشخص شد. در این جدول، هر گاه میانگین پاسخها برای یک عامل مساوی یا بزرگتر از سه بود، حسب مورد وجود یا توجه به آن عامل یا اولویتِ آن زیاد فرض شد. هر گاه نیز میانگین پاسخها کمتر از سه بود، بسته به مورد وجود یا توجه به آن عامل یا اولویتِ آن کم انگاشته شد. به این ترتیب تصمیم‌گیری دربارة وضعیت همسویی هر عامل در وضع موجود و مطلوب به صورت زیر انجام شد:
1. در صورتی‌که توجه به عامل زیاد و اولویت آن زیاد بود: وضعیت مطلوب؛
2. در صورتی‌که توجه به عامل زیاد و اولویت آن کم بود: وضعیت نامطلوب؛
3. در صورتی‌که توجه به عامل کم و اولویت آن کم بود: وضعیت مطلوب؛
4. در صورتی‌که توجه به عامل کم و اولویت آن زیاد بود: وضعیت نامطلوب.
جدول 4. همسویی عوامل موفقیت اشتراک منابع در وضع موجود و مطلوب
|
توجه به عامل (وضع موجود) |
زیاد |
مطلوب |
نامطلوب |
|
کم |
نامطلوب |
مطلوب |
|
|
|
زیاد |
کم |
|
|
اولویت عامل (وضع مطلوب) |
|||
5. یافته‌ها
جدول پنج خلاصة یافته‌های پژوهش را شامل میانگین پاسخها به تفکیک میزان تأثیر هر عامل در موفقیت اشتراک منابع، میزان وجود یا توجه به هر عامل در وضع موجود، و وضعیت همسویی عوامل را در وضع موجود و مطلوب نشان می‌دهد.
جدول5. خلاصة یافته‌های پژوهش
|
شماره عامل |
شرح عامل موفقیت |
میانگین پاسخها |
همسویی |
||
|
میزان تأثیر عامل |
میزان توجه به عامل |
مطلوب |
نامطلوب |
||
|
1 |
وجود کارکنان لازم در کتابخانه‌های همکار؛ برای دستیابی به هدفهای اشتراک منابع |
31/4 |
37/2 |
|
● |
|
2 |
وجود برنامه‌های آموزشی برای کارکنان کتابخانه‌های همکار |
31/4 |
72/2 |
|
● |
|
3 |
ایجاد تعادل بین دانش و توان کارکنان کتابخانه‌های همکار |
04/4 |
84/2 |
|
● |
|
4 |
برخورداری کارکنان کتابخانه‌ها از روحیه استقامت و پشتکار در انجام تعهدات ناشی از اشتراک منابع |
46/4 |
33/2 |
|
● |
|
5 |
متمایل بودن کتابخانه‌ها به همکاری و داشتن نگرشی مثبت نسبت به آن |
62/4 |
88/1 |
|
● |
|
6 |
کنار گذاشتن اختلافهای فردی در کتابخانه‌های همکار |
26/4 |
11/3 |
● |
|
|
7 |
ترویج فرهنگ همکاری و اشتراک منابع |
56/4 |
33/2 |
|
● |
|
8 |
وجود منابع کافی (مانند؛ کتاب، نشریه و...) در کتابخانه‌های همکار |
46/4 |
72/2 |
|
● |
|
9 |
وجود تکنولوژیهای لازم برای دستیابی به هدفهای اشتراک منابع در کتابخانه‌های همکار |
34/4 |
68/2 |
|
● |
|
10 |
وجود بیشترین اشتراک موضوعی بین کتابخانه‌های همکار |
98/3 |
76/2 |
|
● |
|
11 |
نزدیک بودن کتابخانه‌های همکار به لحاظ جغرافیایی |
57/3 |
33/2 |
|
● |
|
12 |
وجود سازمانهایی با امکانات زیربنایی مناسب |
87/3 |
3 |
● |
|
|
13 |
وجود ارتباطات مؤثر و کارآمد میان کتابخانه‌های همکار |
27/4 |
5/2 |
|
● |
|
14 |
آگاه بودن کتابخانه‌ها از لزوم همکاری و اشتراک منابع |
39/4 |
07/3 |
● |
|
|
15 |
تعیین محل وجود و نگهداری منابع در قالب فهرستگانها وایجاد امکان دسترسی به آنها |
51/4 |
9/1 |
|
● |
|
16 |
ارائه اطلاعات مربوط به هدفها و برنامه‌های اشتراک منابع به همکاران |
24/4 |
68/2 |
|
● |
|
17 |
درک مفهوم همراهی و همکاری از سوی کتابخانه‌ها |
39/4 |
87/2 |
|
● |
|
18 |
تعیین نیازهای اطلاعاتی هر یک از کتابخانه‌های همکار |
99/3 |
47/2 |
|
● |
|
19 |
آگاهی از کتابخانه‌ها از پیشینه همکاریهای موفق |
94/3 |
84/2 |
|
● |
|
20 |
پشتیبانی مالی از همکاری بین کتابخانه‌ها |
62/4 |
3/2 |
|
● |
|
21 |
تأمین منابع مالی مورد نیاز کتابخانه‌ها به صورت مشترک |
13/4 |
32/2 |
|
● |
|
22 |
روشن بودن مسئولیت هر کتابخانه نسبت به اعضای خود، در مقابل سایر کتابخانه‌ها |
17/4 |
35/2 |
|
● |
|
23 |
داشتن سهمی مناسب در شبکه همکاری |
08/4 |
94/2 |
|
● |
|
24 |
درک و پذیرش کتابخانه‌ها پیرامون مسئولیت خود در زمینه همکاری با دیگر کتابخانه‌ها |
25/4 |
49/2 |
|
● |
|
25 |
وجود ساختاری رسمی برای اجرای برنامه‌های همکاری |
38/4 |
52/2 |
|
● |
|
26 |
تجزیه، تحلیل و بازنگری سیاستها و رویه‌های موجود در کتابخانه‌ها با هدف تسهیل امور |
1/4 |
11/2 |
|
● |
|
27 |
آسان و ساده بودن فرایندهای همکاری و اشتراک منابع |
35/4 |
43/2 |
|
● |
|
28 |
زیرپوشش قرار گرفتن انواع کتابخانه‌ها (دانشگاهی، تخصصی، عمومی و ...)در شبکه همکاری |
85/3 |
94/1 |
|
● |
|
29 |
تنظیم خدماتی که هرکتابخانه در چارچوب همکاری باید به سایر کتابخانه‌ها ارائه کند؛ در سطح حداقل |
82/3 |
7/2 |
|
● |
|
30 |
وجود برنامه برای اشتراک منابع |
44/4 |
02/2 |
|
● |
|
31 |
انعطاف پذیر بودن برنامه‌های همکاری و اشتراک منابع |
04/4 |
74/2 |
|
● |
|
32 |
وجود معیارها و استانداردهای مشترک در برنامه‌های همکاری |
39/4 |
01/3 |
● |
|
|
33 |
وجود یک سازمان هماهنگکننده مرکزی برای برنامه‌های اشتراک منابع |
63/4 |
86/2 |
|
● |
|
34 |
انجام وظایف و مسئولیتهای محوله به کتابخانه‌ها؛ مطابق برنامه |
45/4 |
92/1 |
|
● |
|
35 |
ایجاد سازوکارهایی برای کاهش کشمکشهای احساسی و عاطفی میان اعضا |
87/3 |
3 |
● |
|
|
36 |
وجود احترام متقابل میان کتابخانه‌های همکار |
35/4 |
94/2 |
|
● |
|
37 |
مدیریت صحیح همکاری بین کتابخانه‌ها |
6/4 |
7/2 |
|
● |
|
38 |
تنظیم نحوه برقراری ارتباط میان کتابخانه‌های همکار و استفاده کنندگان |
43/4 |
8/2 |
|
● |
|
39 |
وجود هماهنگی میان برنامه‌های همکاری، مجموعه ها و فعالیتهای همکاران شرکت کننده در برنامه |
27/4 |
76/2 |
|
● |
|
40 |
علاقه مند و متمایل بودن کتابخانه‌ها به همکاری و اشتراک منابع |
43/4 |
69/2 |
|
● |
|
41 |
طراحی هدفهای مشخصی برای دسترسی به اطلاعات از طریق همکاری بین کتابخانه‌ها |
16/4 |
33/3 |
● |
|
|
42 |
مشارکت و اتفاق نظر کتابخانه‌های همکار در هدفهای همکاری |
22/4 |
72/1 |
|
● |
|
43 |
توانمند بودن کتابخانه‌ها در پاسخ به تقاضاهای معمول اعضای خود |
43/4 |
84/2 |
|
● |
|
44 |
درک هدفها، هزینه ها و منافع متقابل اشتراک منابع توسط کتابخانه‌ها و دانشگاهها |
37/4 |
7/2 |
|
● |
|
45 |
عملی، ملموس و قابل ارزیابی بودن نتایج و منافع برنامه‌های همکاری |
43/4 |
68/2 |
|
● |
|
46 |
توانمند شدن کتابخانه‌ها برای اتکا به یکدیگر در قالب هدفهای تعیین شده برای همکاری |
27/4 |
71/2 |
|
● |
|
47 |
ایجاد انگیزه در کتابخانه‌ها برای اشتراک منابع |
53/4 |
11/2 |
|
● |
|
48 |
دریافت چیزی ارزشمند در مقابل آنچه هریک از همکاران در چارچوب همکاری در اختیار دیگران می‌گذارند |
92/3 |
96/1 |
|
● |
|
49 |
اجرای آزمایشی طرحهای اشتراک منابع پیش از اجرای دائمی آنها |
16/4 |
03/3 |
● |
|
|
50 |
ارائه خدمات به صورت یکنواخت و قابل اعتماد توسط کتابخانه‌های همکار |
27/4 |
88/2 |
|
● |
|
51 |
وجود نظام پرداخت پاداش به کتابخانه‌های همکار و کارکنان آنها در قبال همکاری |
5/4 |
94/1 |
|
● |
|
52 |
دریافت امتیازات بیشتر در قبال مشارکت بیشتر کتابخانه‌ها |
38/4 |
02/2 |
|
● |
|
53 |
وجود چارچوبی قانونی برای ایجاد و ارائه خدمات از طریق اشتراک منابع |
51/4 |
25/2 |
|
● |
|
54 |
پشتیبانی مدیران کتابخانه‌ها از همکاری و اشتراک منابع |
73/4 |
78/2 |
|
● |
|
55 |
حمایت دولت از اشتراک منابع، از طریق؛ تأمین منبع مالی، تصویب مقررات و خط مشی گذاری |
67/4 |
02/2 |
|
● |
|
56 |
وجود جو سیاسی مطلوب برای همکاری بین کتابخانه‌ها |
88/3 |
68/2 |
|
● |
|
57 |
وجود زیرساختهای لازم (مانند؛ شبکه مخابرات، شبکه‌های رایانه‌ای و ...) برای اشتراک منابع |
6/4 |
03/2 |
|
● |
|
58 |
وجود تقاضا برای همکاری بین کتابخانه‌ها |
59/3 |
13/3 |
● |
|
6. بحث و نتیجه‌گیری
6-1. عوامل موفقیت اشتراک منابع
بررسی یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد میانگین تأثیر تمامی 58 عامل بررسی شده بر موفقیت اشتراک منابع بیش از 3 بوده و از نظر پاسخگویان همگی به عنوان عوامل موفقیت تأیید شدند. در این میان، عامل شماره 54 یعنی «پشتیبانی مدیران کتابخانه‌ها از همکاری و اشتراک منابع» با میانگین 73/4 بیشترین و عامل شمارة 11 یعنی «نزدیک بودن کتابخانه‌های همکار به لحاظ جغرافیایی» با میانگین 57/3 کمترین تأثیر را بر موفقیت اشتراک منابع داشته‌اند. این در حالی است که تنها هشت عامل در وضع موجود میانگینی برابر یا بالاتر از حد متوسط را به خود اختصاص دادند. بدین ترتیب، از نظر پاسخگویان از مجموع 58 عامل تأثیرگذار بر موفقیت برنامه‌های اشتراک منابع تنها هشت عامل در برنامه‌های جاری همکاری بین کتابخانه‌ها وجود دارند یا به آنها توجه کافی شده است. میزان توجه به سایر عوامل نیز بسیار کم بوده است که از این نظر برنامه‌های جاری اشتراک منابع در وضعیت مطلوبی قرار ندارند.
براساس جدول5، در میان 58 عامل مورد بررسی، از نظر پاسخگویان پنج عامل زیر بیشترین تأثیر را در موفقیت اشتراک منابع دارند:
1.عامل 54. پشتیبانی مدیران کتابخانه‌ها از برنامه‌های همکارانه؛
2.عامل 55. حمایتهای مالی دولت از برنامه‌های اشتراک منابع از طریق تأمین منابع مالی، تصویب مقررات و خط‌مشی‌گذاری؛
3.عامل 20. پشتیبانی مالی از همکاری بین کتابخانه‌ها؛
4.عامل 33. وجود یک سازمان هماهنگکننده مرکزی؛
5.عامل 5. متمایل بودن کارکنان کتابخانه‌ها به برنامه‌های همکاری و اشتراک منابع و داشتن نگرشی مثبت نسبت به آن.
در مقابل، از نظر پاسخگویان پنج عامل زیر در میان سایر عوامل، تأثیری به مراتب کمتر در موفقیت اشتراک منابع دارند:
1. عامل 11. نزدیک بودن کتابخانه‌های همکار به لحاظ جغرافیایی؛
2. عامل 58. وجود تقاضا برای همکاری؛
3. عامل 29. تنظیم خدماتی که هر کتابخانه در چارچوب همکاری باید به سایر کتابخانه‌ها ارائه کند، در سطح حداقل
4. عامل 28. زیرپوشش قرار گرفتن انواع کتابخانه‌ها مانند دانشگاهی، تخصصی، عمومی و ... در شبکه همکاری
5. عامل 35. ایجاد سازوکارهایی برای کاهش کشمکشهای عاطفی و احساسی میان اعضا.
از نظر میزان توجه به عوامل موفقیت اشتراک منابع و وجود آنها در حال حاضر نیز تنها هشت عامل دارای میانگینی مساوی یا بیشتر از حد متوسط هستند. میانگین پاسخها برای همین تعداد نیز در بالاترین حد خود به 33/3 بالغ می‌شوند که کمی بیش از حد متوسط قرار دارند. بدین ترتیب میزان توجه به این عوامل و وجود آنها از حد متوسط چندان فراتر نمی‌رود. از نظر پاسخگویان عوامل زیر پنج عاملی هستند که در وضع موجود بیشتر از دیگر عوامل به آنها توجه شده است:
1.عامل 41. طراحی هدفهای مشخصی برای دسترسی به اطلاعات از طریق همکاری بین کتابخانه‌ها؛
2.عامل 58. وجود تقاضا برای همکاری بین کتابخانه‌ها؛
3.عامل 6. کنار گذاشتن اختلافهای فردی در کتابخانه‌های همکار؛
4.عامل 14. آگاه بودن کتابخانه‌ها از لزوم همکاری و اشتراک منابع؛
5.عامل 49. اجرای آزمایشی طرحهای اشتراک منابع پیش از اجرای دائمی آنها.
در مقابل پنج عامل زیر کمترین میزان توجه را در برنامه‌های جاری اشتراک منابع به خود اختصاص داده‌اند:
1. عامل 42. وجود اتفاق‌نظر و مشارکت در هدفهای همکاری میان کتابخانه‌های همکار
2. عامل 5. وجود نگرش مثبت و تمایل به همکاری میان کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها
3. عامل 15. مشخص بودن و وجود امکان دسترسی به فهرستگانها و راهنماها
4. عامل 34. انجام وظایف و مسئولیتهای محوله به کتابداران مطابق برنامه همکاری
5. عامل 28. زیرپوشش قرار گرفتن انواع کتابخانه‌ها مانند دانشگاهی، عمومی و ... در شبکه همکاری.
5 ـ2. میزان همسویی عوامل موفقیت
براساس جدول پنج از مجموع 58 عامل، تنها هشت عامل در وضعیت مطلوبی قرار دارند. به این معنی که میزان تأثیر این عوامل بر موفقیت اشتراک منابع و میزان وجود یا توجه به آنها در وضع موجود، از نظر پاسخگویان در حدی مشابه قرار داشته‌اند. این عوامل عبارت‌اند از:
1. عامل 6. کنار گذاشتن اختلافهای فردی در کتابخانه‌های همکار
2. عامل 12. وجود سازمانهایی با امکانات زیربنایی مناسب
3. عامل 14. آگاه بودن کتابخانه‌ها از لزوم همکاری و اشتراک منابع
4. عامل 32. وجود معیارها و استانداردهای مشترک در برنامه‌های همکاری
5. عامل 35. ایجاد سازوکارهایی برای کاهش کشمکشهای احساسی و عاطفی میان اعضا
6. عامل 41. طراحی هدفهای مشخصی برای دسترسی به اطلاعات از طریق همکاری بین کتابخانه‌ها
7. عامل 49. اجرای آزمایشی طرحهای اشتراک منابع پیش از اجرای دائمی آنها
8 . عامل 58. وجود تقاضا برای همکاری بین کتابخانه‌ها.
مقایسة نتایج پژوهشهای پیشین با یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در موارد مشابه یافته‌ها با یکدیگر همخوانی دارند. به عنوان نمونه پژوهشهای گذشته نشان می‌دهد کتابخانه‌ها نسبت به مشارکت و همکاری در زمینه انتخاب و تهیه نشریات، نظری مثبت دارند و معتقدند که این امر سبب کاهش هزینه، دسترسی جامع به منابع و صرفه جویی در فضا و زمان می‌شود (خوانساری 1363؛ زندی 1367). یافته‌های این پژوهش نیز وجود فهرستگان را برای دسترسی جامع به منابع و به دنبال آن کاهش خریدهای تکراری و صرفه‌جویی در فضا و زمان، دارای اولویت بالایی می‌داند که در وضع موجود نیز توجه کمی به آن شده است.
بنا بر نظر کتابداران، وجود دستگاه فاکس در کتابخانه و مهارت در استفاده از آن نقش مثبتی در اشتراک منابع و مبادلة اطلاعات دارد (داورپناه 1372). یافته‌های این پژوهش نیز وجود تکنولوژیهای لازم برای دستیابی به اشتراک منابع در کتابخانه‌های همکار را از عوامل موفقیت اشتراک منابع نشان می‌دهد. با وجود این، میزان توجه به آن کم و در وضعیت نامطلوبی قرار دارد.
فقدان نظامی تعریف شده برای مبادله اطلاعات میان کتابخانه‌های دانشگاهی و نیز ناچیز بودن میزان همکاری و مبادلة اطلاعات میان کتابخانه‌ها از موانعی هستند که در پژوهشهای پیشین برای اشتراک منابع در کتابخانه‌ها مطرح شده‌اند (محقق 1374 و نشاط 1374). توجه به عواملی مانند حمایت دولت از همکاری و اشتراک منابع از طریق تأمین مالی، تصویب مقررات و خط‌مشی‌گذاری، وجود سازمان هماهنگ‌کنندة مرکزی برای برنامه‌های اشتراک منابع، وجود برنامه برای اشتراک منابع، وجود معیارها و استانداردهای مشترک در برنامه‌های همکاری، تنظیم روابط میان استفاده‌کنندگان و کتابخانه‌های همکار، و عواملی مشابه که در این پژوهش برای موفقیت اشتراک منابع ضروری تشخیص داده شده‌اند، دال بر تأکید بر نظام‌مندی و سازمان‌یافتگی این برنامه‌ها هستند.
همچنین، جدی نگرفتن همکاری و تبادل اطلاعات میان مراکز مختلف و نیز بی‌میلی مدیریتهای سازمانی در مراوده با سایر سازمانها از دیگر موانع اشتراک منابع به شمار می‌روند (حری1375). در این زمینة عواملی مانند وجود تقاضا برای اشتراک منابع و وجود فرهنگ همکاری از جمله عواملی است که در این پژوهش برای موفقیت اشتراک منابع به‌دست آمده‌اند.
در مجموع، مقایسه یافته‌های این پژوهش با نتایج پژوهشهای پیشین در حوزه اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها، حکایت از کاستیهایی در این حوزه دارد که در عین حال توجهی کافی نیز به آنها نمی‌شود. این وضعیت باعث می‌شود طرحهای اشتراک منابع به هدفهای خود دست نیابند.به عنوان نمونه، در شرایطی که کارکنان کتابخانه‌ها شرط موفقیت همکاری را دریافت پاداش در قبال ارائه خدمات ابراز می‌کنند، هر چند عواملی مانند فهرستگان، فناوری مورد نیاز و ... نیز مهیا باشند، باز هم همکاری چندان موفقیتی نخواهد داشت.
)