بررسی کشف‌المطالب منسوب به اعتماد‌السلطنه و دیگر ابزارهــای بازیابی اطلاعــات در یک نسخــه قــرآن متعلق به سال 1313 هجـری قمـری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

نویسنده

چکیده

بازیابی هر چه سریع‌تر و دقیق‌تر اطلاعات، آرمان بزرگ همه کتابداران است. برای دسترسی به این آرمان، ابزارهایی توسط کتابداران به وجود آمده که نمایه‌ها نمونه‌هایی از آن‌ها هستند. نمایه‌ها که اکنون به کمک کامپیوتر حالت پیشرفته‌ای یافته‌اند در سنّت کتابشناسی و کتابداری شرقی متأثّر از اسلام، دارای قدمت هستند و حتّی نمونه‌هایی پیشرفته از آن‌ها با عناوین کشف‌المطالب، کشف‌الآیات و غیره که به دلیل جایگاه والای قرآن در جوامع اسلامی به وجود آمده‌اند سال‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرند. آن چه که در زیر می‌آید بررسی نمایه‌ها و جدول‌های قرآنی متعلّق به سال 1313 است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار توسط محمد‌خان‌صنیع‌الدوله (اعتماد‌السلطنه) چاپ شده. هدف این نوشته ضمن بررسی انتقادی کلّیة جدول‌های مندرج در این قرآن، نشان دادن این نکته است که آن‌جا که علاقه و اهمیت به هر دلیلی مطرح بوده، آن‌چنان که در مورد قرآن مطرح بوده و هست ابزارهای بازیابی بسیار پیشرفته‌ای در شرایطی به وجود آمده‌اند که حتّی شاید تصوری نیز دربارة فناوری‌های پیشرفتة کنونی وجود نداشته است.
 

کلیدواژه‌ها


قرآنی که در این نوشته مورد بررسی قرار خواهد گرفت با «کلام حضرت عزّت در عهد دولت … ناصرالدین شاه قاجار… و این بندة درکاه عبدالباقی‌بن‌احمد‌بن‌تفرشی به حلیة طبع» رسانیده شده است. در انتهای صفحة ماقبل آخر، این جمله به چشم می‌خورد: «بتوفیق‌ الله و حسن تأییده این نسخة شریفة کشف‌الآیات در عشر ثانی شهر شعبان المعظّم سنه 1313 شرف اختتام پذیرفت…» که نشان می‌دهد تاریخ چاپ این نسخه به همان سال برمی‌گردد. چاپ کتاب، به نظر سنگی می‌آید و نوشتة آن، دستنویس است. هر چند آن چه که در این نوشته بیشتر مورد بررسی قرار می‌گیرد جدول‌های کشف‌المطالب و کشف‌الآیات و غیره است، اما به دلیل این که نگارندة متن حاضر ناچار است در مواردی برای توضیح جدول‌ها به خود متن کتاب استناد نماید، توضیحاتی دربارة این متن، ضروری به نظر می‌رسد: همانند سبک نگارش آن عصر، حرف «گ» در همه جا «ک» نوشته شده است. مثلاً در اولین نقل قول بالا، کلمة «بارگاه»، «بارکاه» نوشته شده است. در فهرست کشف‌المطالب، مدخل‌‌هایی که با حرف پ آغاز می‌شوند تحت حرف «بآء فارسی» آمده‌اند. در این فهرست، حروف «چ» و «ژ» وجود ندارند و مدخل‌هایی که با حرف «گ» آغاز می‌شوند تحت حرف «الگاف ف» (حرف «ف» دوم به معنای «فارسی») آمده و همگی با حرف «ک» شروع شده‌اند. بنابراین، در نقل قول‌های مستقیمی که در این نوشته خواهند آمد کلماتی که با این حروف نوشته شده‌اند در قلّاب، تصحیح نخواهند شد.

حرف «آ» نیز بسیار به ندرت به کار برده شده؛ مثلاً «قرآن» همواره «قران» (با الف مقصوره) آمده است.

از آن جا که متن، مربوط به بیش از یک قرن پیش می‌باشد، یا شاید به دلیل این که مربوط به قرآن است، در آن از علامات اعراب، بسیار استفاده شده؛ بدیهی است که به کار بردن این نشانه‌ها در نقل قول‌ها کاری بسیار دشوار است.

به دلیل قدیمی بودن متن، کلمات بعضاً به طرز غیر عادی به هم چسبیده‌اند و خواندن متن را اندکی دشوار می‌سازند. استفادة فراوان از کلمات عربی نیز بر دشواری متن افزده است. بنابراین، هر چند که تلاش می‌شود تا حد ممکن در نقل قول‌ها پایبندی به کلمات و نشانه‌ها رعایت شود، اما رعایت اعراب به همان اندازة متن اصلی، و نیز تصحیح حروف «پ» و «گ» ممکن نیست و نگارنده امیدوار است با این توضیحات، از اتّهام عدم رعایت امانت در نقل قول‌ها مبرّا شود.

توضیح دیباچه دربارة کشف‌المطالب و چگونگی کار با آن

در صفحة دوم از دیباچة کتاب دربارة چگونگی پدید آمدن کشف‌المطالب این نسخه از قرآن، توضیحاتی آمده که ذکر آن در این جا لازم به نظر می‌رسد:

روزی در محضر …. حاجی علیخان اعتمادالسّلطنه محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزیر انطباعات و دارالترجمة خاصة همایونی و غیرها دامت افاضته از سور و ایات مبارکات قرانی و صور و معانی ان سخن میرفت کفتند مردم مغرب زمین خاصه حکماء فرنک که امروز بخواست خدا چراغ عقلشان روشن شده و مشام فضلشان بفوایح روایح معارف معطر کشته از کتاب مسطور جلّت کلمته بانحاء مختلفه بهره میبرند و از این خوان نعمت مائده‌ها میخورند که ذائقة ما مسلمانان که اولی به انیم کمتر چشیده و نادر در ان الاء الهیّه دیده از جمله چون ایات بیّنات قران مشتمل بر تمام مطالب لاهوتی و جبروتی و ملکوتی و ناسوتی است انها ایه‌های شریفة متعلّقة بیک مطلب و موضوع را که هر ایه در موضع و سورة ذکر شده یکجا جمع کرده و فصول و ابوابی ترتیب داده از این راه فائدة کلّی از کتاب الله حاصل میکنند مثلاً شخص می‌خواهد بداند چند ایه در موعظه و حکمت بفنونها یا در تاریخ و قصص بغصونها از ذکر انبیاء و فرستادکان حضرت کبریاء سلام‌ الله علیهم و حکماء و ملوک و غیر هم همچنین در احکام اصول و فروع دین از قبیل صموم و صلوة و زکوة و فلان و فلان در کلام نظام معجز ملک علّام است فوراً از روی فهرست باب و فصل متعلّق به مطلب و موضوع منظور خود را پیدا می‌کنند و هر چه ایه در ان باب هست اناً قراءت می‌نماید و مقصودی که دارد حاصل می‌شود جمعی متأسف شدند که واقعی ما مسلمانان که قران کتاب دینی ما است چرا چنین کاری نکرده‌ایم و اسباب این سهولت و فائده را فراهم نیاورده‌ایم ما اکر بخواهیم بدانیم چند ایة مبارکه در باب حجّ در قرانست جز اینکه از اول تا آخر را قراءت کنیم دسترس به این معلوم نداریم پس جای ان دارد که بکوئیم اهمال کار و شرمساریم.

جناب مستطاب اجلّ معظّم دام اقباله فرمودند من این کار از روی ترتیب یکی از علماء مغرب می‌ساختم و انساخته را می‌پرداختم فهرست و جدولی ترتیب میدادم و در ان باز مینمودم که در باب هر مطلب و موضوع چند ایه شرف نزول ارزانی داشته و هر ایه در کدام سوره است تا به اسانی همه کس بداند ایة چندم از سورة چندم در باب صوم است و ایة فلان در سورة فلان در صلوة و قس علی ذلک خمس و ذکوة و حج و جهاد و اخلاق و احکام و غیرها فی‌الحقیقه کشف‌المطالبی برای قران مجید و کتاب کریم ترتیب میدادم اکر از طعن طاعن و لوم لائن ایمن بودم حاضرین کفتند شما که در قران چیزی کم و زیاد نمیکنید اگر کسی اسباب تسهیل پیدا کردن ایه یا سوره یا مطلبی از قران را فراهم اورد کناهی نکرده و کار خلاف شرعی مرتکب نشده البته از این کار تن نزنید که نفع ان عظیم است کشف‌المطالب برای کلام ملک علّام نوشتن بهر نحو که باشد نه بدعت است نه ضلالت نه کفر نه جهالت جناب جلالت ماب معظّم اعتماد السلطنه زاد توفیقاته دامن همت بر کمر زده این کار بزرک کردند و کوی سعادتی از میدان بردند و این اثر جلیل را بر سایر مأثر فاخرة عهد فیروزی مهد همایون… ضمیمه کردند و چون حاضر و اماده شد و کاردانان دیدند این مجموعه مجموعة فوائد است و سفینه و کنجینة موائد و عوائد موفّق به توفیق سبحانی و مؤیّد به تأیید ربّانی سر کار جلالت آثار معتمد السّلطان اقای میرزا عبدالباقی خان سرهنک و فرّاشخلوت همایونی ابن مرحمت و غفران پناه میرزا احمد تفرشی وفّقه‌ الله لمرضاته قرانی با کشف‌لآایات طبع نمودند و ان کشف‌المطالب را هم بر ان افزودند و راه این سعادترا بپای خلوص و عقیدت پیمودند.

آن‌گونه که از عبارات بالا بر می‌آید شخصیتی که مسئولیت تهیة کشف‌المطالب را بر عهده می‌گیرد کسی نیست جز «محمد حسن خان اعتماد‌السلطنه» وزیر انطباعات دربار ناصر‌الدین‌شاه که به نوشتة فرهنگ معین دارای تألیفات متعددی نیز بوده است (معین، 1362. ج. 5). همچنین از سخنان «اعتماد‌السلطنه» چنین بر می‌آید که پیش از او چنین کشف‌المطالبی در ایران وجود نداشته و او به پیشنهاد کسانی که نام همة آن‌ها در دیباچة قرآن برده نشده مسئولیت تهیة کشف‌المطالب را بر مبنای «ترتیب یکی از علماء مغرب زمین» به عهده گرفته و تصمیم داشته که آن ساخته را بپردازد و برای آن، فهرست و جدولی ترتیب دهد. به این ترتیب شاید «اعتماد‌السلطنه» را بتوان نخستین مبدع کشف‌المطالب، حداقل از این نوع به حساب آورد.

روش استفاده از کشف‌المطالب هم در همان دیباچه به شرح زیر توصیف شده است:

اینک برای توضیح کوئیم هر کس بخواهد از این کشف‌المطالب منتفع و محتظی کردد راه ان چیست و مفتاح ان کدام است.

مثلاً می‌خواهیم بدانیم چند ایة مبارکه راجع بوجود و صفات و اسماء حضرت باریتعالی یعنی علم الهیّات اخصّ که علم به لاهوت و جبر‌و تست نازل شده رجوع می‌کنیم به فهرست در انجا مینویسد باب اول در وجود و صفات و اسماء باریتعالی یعنی علم الهیّات اخصّ که علم بلاهوت و جبر‌و تست بر بیست فصل و هزار و صد و چهار ده ایه فصل اول ذکر وجود باری جل ذکره بیست و پنج ایه و باید دانست که جدول اول از جداولی که نمونة ان در حاشیه ساخته شده مخصوص اسامی سور مبارکه است و سه جدول دیکر‌که در یسار ان رسم شده عدد ایات باهراتست و هر ایة که صدر ان شامل مطلب منظور است حرف (ص) جلو عدد نوشته شده و اکر وسط ایه دلالت دارد حرف (و) بر عدد مقدم است و اکر ذیل ایه دالّ بر انست حرف (ذ) مسطور است و بر این قیاس است باقی …. مخفی نماند که این کشف‌المطالب را فهرستی است از روی حروف تهجّی که هر مطلب را در این کشف‌المطالب بخواهند پیدا کنند از روی ان فهرست پیدا می‌کنند مثلاً هر وقت بخواهند بدانند ذکر حضرت نوح در کدام صفحه شده رجوع به حرف ن مینمایند مقصود حاصل میشود.

در سطور بعدی دربارة جدول‌های این کشف‌المطالب توضیح داده خواهد شد. اما پیش از آن بجا است چگونگی اعلام حقّ مؤلف نیز در این دیباچه بررسی شود:

… نیز پوشیده نباشد که حقّ طبع این مجموعة مبارکه تا بیست سال مخصوص سرهنک مشارالیه است و احدی اذن ندارد که به این کار اقدام کند و هر کس جسارت نماید از طرف وزارت جلیلة انطباعات مورد مؤاخذة سخت خواهد بود و اکر کسی در بلاد خارجه اینکار کند به لعن خدا و نفرین انبیاء و ملائکه کرفتار شود چه ستم بر بانی این بنای رفیع کرده است و انچه برده از راه ظلم برده الا لعنة الله علی القوم الظالمین والسّلام.

 

جدولی که در بالا مورد اشاره قرارگرفته و در حاشیه ساخته شده به شرح زیر است:

سور     آیات

رعد13

ص160

و 107

ذ 16

حج22

ذ 18

ص19

و 20

 

نخستین نکته‌ای که دربارة این نمونه از جدول باید ارائه کرد این است که ردیف اوّل جدول، اشتباه است؛ مانند ردیف دوّم جدول، در ردیف اوّل، آیه‌ها باید از سمت راست به چپ، به ترتیب از کم به زیاد مرتّب شوند. دومین نکته این است که در جدول کشف‌المطالب اصلی همیشه از حروف «ص» و «و»، و «ذ» استفاده نشده است. جدولی که نمونة آن در بالا آمده، در 47 صفحه با عنوان جدول سوّم کشف‌المطالب آمده است. جدول اوّل کشف‌المطالب با عنوان «فهرست ابواب و تعداد فصول کشف‌المطالب» جدولی است یک صفحه‌ای که دارای چهار ستون و بیست ردیف است. در زیر، بخشی از جدول به نمایش گذاشته می‌شود:

 

 

بسم‌ اللّه الرحمن الرحیم

 

 

عدد

ابواب

صفحات

فصول

1

در وجود و صفات و اسماء حضرت باریتعالی

1

بیست فصل

2

ذکر خصایص حضرت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

6

نه فصل

 

در جدول بالا، «عدد» به معنای ردیف است. «ابواب» به باب‌هایی که در جدول سوّم

یا جدول اصلی آمده‌اند اشاره دارد و «فصول» نشان می‌دهد که مثلاً در باب مربوط به «در وجود و صفات و اسماء حضرت باریتعالی» بیست فصل وجود دارد و در باب «ذکر خصایص حضرت …» نُه فصل به این مطلب اختصاص داده شده. «صفحات» نیز نشان‌دهندة صفحه‌ای است که در آن، یک باب آغاز شده است. به این ترتیب مشخص می‌شود که یکی از راه‌های یافتن اطلاعات از کشف‌المطالب، جستجوی موضوعی به وسیلة شاخص کلّی «باب» در جدول بالا است. در این جدول، هجده باب وجود دارد.

جدول دوّم مربوط به کشف‌المطالب، جدول «فهرست کشف‌المطالب بترتیب حروف تهجّی» است. این جدول دارای شش صفحه و هر صفحة آن دارای چهار ستون دوتایی است. هر یک از ستون‌های چهارگانه از دو ستون تشکیل شده که عبارت‌اند از: «مطالب» و «صفحات». بخشی از ابتدای این جدول به شکل زیر است:

 

فهرست کشف‌المطالب به ترتیب حروف تهجّی

 

مطالب

صفحات

آدم

14

آدمیّت

41

39

ازادکی

39

ازار

40

 

شایان ذکر است که در این جدول از نوعی ارجاع «نگاه کنید به» استفاده شده است. در حاشیة سمت راست و بالای اوّلّین ستون دو ستونی، نوشته‌ای در قالبی لوزی شکل وجود دارد که محتوای آن چنین است: «بدان که مطالبی که فصل و باب ندارد بمناسبت مقام در ضمن مطالب مبوتة ] ؟ [ دیگر ذکر شده مثل فیل و ابرهه در ابابیل و امام در ابراهیم». این ارجاعات در جدول فوق به صورت جدول صفحه بعد است:

 

 

 

مطالب

صفحات

ابرهه

در ابابیل

...

امام

در ابراهیم

فیل

در ابابیل

 

در مواردی در این ارجاعات، از حرف اضافة «در» استفاده نشده است؛ مانند:

بابل           سحر

برقع و خمر     زنان

ترک محاربه     ماه حرام

جالوت          داود

جامع           مساجد

و غیره که به نظر نمی‌رسد اشکالی جدّی در بازیابی اطّلاعات ایجاد کند.

جدول دوّم می‌تواند بازیابی اطّلاعات را به صورتی اخصّ از جدول اوّل انجام دهد و به نظر می‌رسد برای کسانی که دارای تخصّص موضوعی لازم برای استفاده از جدول اوّل نیستند، کاربرد دارد. جدول اوّل را می‌توان با فهرست مندرجات یک کتاب و جدول دوّم را با نمایة انتهایی همان کتاب مقایسه کرد. جدول سوّم یا جدول اصلی کشف‌المطالب در هر یک از 47 صفحة خود دارای سه ستون مجزّا است که هر یک از این ستون‌ها به نوبة خود دارای چهار ستون هستند. در این ستون‌ها، ابوابی به شرحی که در جدول یک آمده وجود دارند و در زیر هر باب، محتوای موضوعی‌ آن باب و تعداد فصول و نیز تعداد آیه‌های موجود در آن باب ذکر شده است. بخشی از ابتدای یک ستون چهارستونی در جدول سوّم، در صفحه بعد آمده است:

 

 

شکل 1.کشف‌المطالب

­­­­

ســـور

ایــات

 

بــاب اوّل

 

در وجود و صفات و اسماء حضرت باری تعالی یعنی علم الهیّات اخصّ که علم بلاهوت و جبروتست

 

مشتمل بر بیست فصل و هزار و صد و چهارده ایه

 

فصل اوّل

 

ذکر وجود حضرت باری جلّ ذکره بیست و پنج ایه

رعد 13

2

3

4

حج 22

ص 18

 

 

 

فصــل دوّم

 

در وحدت باری عزّ اسمه صد و هشتاد ایه

بقره 2

110                       160

111                      206

158

آل عمران 3

1

4

16

 

فصــل سیّم

 

در صفات جمالیّه و جلالیّه پرودکار جلّ جلاله

بروج 85

14

 

 

آل‌عمران 3

47

 

 

 

اگر چه تلاش شده که در ستون اوّل از سمت راست، سوره‌ها به ترتیب توالی آن‌ها در قرآن ارائه شوند، امّا روشن نیست چرا برخی اوقات این نظم رعایت نشده است. مثلاً در فصل سوّم، سورة بروج که سورة هشتاد و پنجم است پیش از آل‌عمران که سورة سوّم می‌باشد آمده است. همچنین مقایسة این جدول با متن قرآن، نشان می‌دهد که در مواردی در تعیین صفحات مربوط، اشتباهاتی ولو اندک رخ داده است.

بررسی جدول‌های دیگر مندرج در این قرآن

اگر چه هدف اصلی این نوشته، بررسی کشف‌المطالب منسوب به «اعتماد السّلطنه» است، امّا بررسی جدول‌های دیگری که در این قرآن وجود دارند، بویژه کشف‌الآیات آن که نکاتی مربوط به مهار واژگان و برگه‌آرایی در آن رعایت شده، می‌تواند سودمند باشد. در زیر، این جدول‌ها به ترتیب ارائه در قرآن و به طور مختصر توضیح داده می‌شوند.

جدولی که بلافاصله پس از کشف‌المطالب آمده، جدولی است با عنوان «فهرست سور قرانی و مورد نزول و ترتیب ان و عدد ایات و کلمات و حروف سور بنهج تحقیق و تدقیق در این صفحات مسطور و ومجدول است». این جدول در سه صفحه آمده و هر صفحة آن شامل دو جدول شش ستونی است. در زیر بخشی از این جدول به نمایش گذاشته می‌شود:

 

شکل 2. فهرست سور قرانی و مورد نزول و ترتیب آن و عدد آیات و کلمات و حروف سور بنهج تحقیق و تدقیق

 

السّوره

المکّی و المدنی

الایات

الکلمات

الحروف

النّزول

فاتحة الکتاب

1

ک م

7

25

123

فاتحه بعدها بقره

سورة البقره

2

م

ف 286

ب 278

6121

205500

الانفال ثمّ

سورة الانعام

6

بین المدنیّین

ف 165

ب 166

3053

12422

الصّافات ثمّ

سورة الرّعد

13

ک و قیل م

ف 43

ب 45

705

3506

الانبیاء ثمّ

سورة النّاس

114

ک

6

20

80

 

 

جدول بالا ترتیب نزول آیات قرآنی و تعداد آیات، کلمات، و حروف هر سوره را نشان می‌دهد. آخرین ستون هر ردیف نشان می‌دهد که کدام سوره، پس از سورة مورد اشاره در آن ردیف، آورده شده است. در ستون دوّم، مکّی و مدنی بودن هر سوره مشخّص شده و سورة «الانعام»، ظاهراً بین دو شهر مکّه و مدینه نازل شده و سورة «الرّعد»‌ مکّی است امّا همچنین گفته می‌شود که مدنی است (« و قیل» در عربی به معنای «و گفته می‌شود» است). به این ترتیب، سورة «النّاس» که سورة صد و چهاردهم قرآن است، آخرین سورة قرآن به شمار می‌رود.

جدول بعدی، جدول فهرست سور است که در حقیقت، فهرست مندرجات این قرآن است. این جدول در دو صفحه قرار دارد و هر صف‍حة آن از دو ستون تشکیل شده و هر یک از این دو ستون به نوبة خود به پنج ستون تقسیم شده. بخشی از این جدول به صورت زیر است:

 

بسم اللّه الرحمن الرّحیم

فهرست سور

عدد سور

اسماء سور

عدد ایات سور

مورد نزول

عدد صفحات

1

فاتحة الکتاب

7

مدنیّه

1

2

البقره

286

مدنیّه

2

3

آل عمران

200

مدنیّه

53

114

النّاس

6

مکّیه

434

 

در جدول بالا، «عدد سور»، ردیف و «عدد صفحات»، شمارة صفحه‌ای است که هر سوره درآن آغاز شده است. تفاوت این جدول با جدول پیشین در این است که جدول پیشین، سوره‌ها را به ترتیب نزول آن‌ها مرتّب کرده، ولی این جدول آن‌ها را به همان ترتیبی که در قرآن‌های کنونی یافت می‌شوند ارائه کرده است. همچنین، این جدول در مورد تعداد آیات سوره‌ها و محلّ نزول آیات، نسبت به جدول پیشین از قطعیـّت بیشتری برخوردار است.

در پایین حاشیة چپ صفحة دوّم این جدول، جدول کوچکی که به طور ناقص چاپ شده است تعداد آیه‌ها و سوره‌های قرآن را همراه با مجموع آن‌ها نشان می‌دهد. این جدول بدین شرح است:

 

آیات

اعلان

سور

4748

1488

مکّیّات

مدنیّات

95

19

4236

جملتان

114

 

شایان ذکر است که تعداد آیه‌های مکّی و مدنی که در جدول بالا ذکر شده با جدول اصلی نمی‌خواند. کلمة «جملتان» به معنای «جمع کل» است.

آخرین جدول در این گروه جدولی است که درآن، بیست و سه سال بعثت پیامبر اسلام به تفکیک هر سال ارائه شده. سال‌ها به مکّی و مدنی تقسیم شده‌اند، نام هر سال ذکر شده و سوره‌های نازل‌شده در هر سال، به ترتیب، نام برده شده اند. این جدول در یک صفحه ارائه شده و دارای پنج ستون است. بخشی از این جدول در زیر ارائه می‌شود:

 

مخفی نماناد چون در مدّت بیست و سه سال از ابتداء بعثت سیّد ابرار تا وفات ان بزرکوار قرآن عظیم الشّأن نازل شده و ان حضرت سیزده سال از این مدّت را در مکّة معظمّه و ده سال را در مدینة منوّره تشریف داشته سوری که در مکّه نازل شده سور مکّیّه و سوریکه در مدینه شرف نزول یافته سور مدنیّه گفته‌اند و هر یک از سنوات مکّیّه و مدنیّه را اسمی مخصوص و نزول سور را در این سنوات ترتیبی معیّن است که در ذیل این صفحه ذکر شده

اسماء سنوات مکّیّه                                                       سور مکّیّه

سال اوّل سنة افتتاحیّه

(فاتحه) (ناس) (فلق) (اخلاص) (تبّت) (نصر) (کافرون) (کوثر) (ماعون) (قریش) (الفیل) (همزه) (العصر) (تکاثر) (قارعه) (عادیات) (زلزال) (فلق) (تین) (انشراح) (ضحی) (لیل) (شمس) (بلد) (فجر) (غاشیه)

سال سیزدهم سنة هودیه

(هود) (یونس) (اعراف) (انعام)

 

نظیر همین جدول در نیمة دوّم همان صفحه وجود دارد که سوره‌های مدنی را با همان ترتیب بالا ارائه کرده است:

 

 

اسماء سنوات مدنیّه                                          سور مدنیّه

سال اوّل سنة هجریّه

(قدر) (تغابن) (منافقون) (جمعه)

سال دهم سنة وداعیّه

(آل عمران) (مآئده)

 

در کنار هر سال و در انتهای ردیف مربوط، تعداد سوره‌های نازل شده در آن سال در خارج از جدول نوشته شده. امّا معلوم نیست چرا تعداد سوره‌ها در این جدول، 113 است.

کشف‌الآیات

کشف‌الآیات این قرآن در 128 صفحه ارائه شده که صفحة اوّل از این تعداد، به «مفتاح کشف‌الآیات و قواعد آن»‌ اختصاص دارد. در زیر، بخش‌هایی از این مفتاح عیناً نقل می‌شود تا نکات کتابدارانة آن برای خوانندگان روشن شود.

 

 

مفتاح کشف‌الآیات و قواعد آن

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

 

… امّا بعد باید دانست که اعداد فارسی صریح عدد سور قرانست و ارقام هندسة بعد از ان عدد ایات ان سوره است و ذکر عدد هر یک از ایه و سوره به ترتیب و نظم طبیعی است و در وضع و ترتیب کلمات صورت ظاهر ان ملحوظ نشده بلکه مادّة انرا بطریقی که در کتاب لغت است مراعات نموده امّا قاعده و ترتیب ان اولاً باید دانست که صورت ظاهری کلمات ملحوظ نشده بلکه موادّ ان بطریق کتب لغه ملاحظه شده پس هرکاه حرف اوّل مادّة کلمه همزه باشد انرا در باب الألف رجوع نمایند و اکر حرف اوّل باء باشد در باب البآء و هکذا در حروف دوّم و سیّم کلمة هم بر ترتیب حروف تهجّی رعایت شده و جمیع حروفی که به تنهائی ذکر نمی‌شود ضبط شده لیکن متّصل به کلماتی دیکر تا اینکه معانی که متعلّقند باتّصال این حروف بسهولت درک شود مثل ف ووول و امثالان و همچنین حروف منفصل جمیعاَ جدگانه ضبط شده و چیزی از انچه در قران مجید است در این کتاب ترک و فروکذار نشده و اسمآء غیر منصرف که اسمآء چندیست که حالت جرّی مانند حالت نصبی است مثل ادم و ابراهیم و اسمعیل اشاره بحالت جرّی شده و تمیز میانة هر دو حالت داده شده و اعراب اسمهای مقصوره مثل الهدی و الموتی تمیز داده نشده و در تحت یک صورة رسم شده و سائر اسامی مخصوصة مرکّبه مثل ابولهب و ذی‌القرنین هر یک از جزئین جداکانه در محلّ خود ذکر شده مثلاً ابو را در اب و لهب را در لهب طلب نمایند و ترتیب در افعال و اسمائیکه بانها ضمائر متّصل شده‌اند ملحوظ حال صورت فعل و هیئات مختلفة ان و اعراب و حرکات اسم است و در ترتیب حرکات و اعراب اول رفع پس از ان جر پس از ان نصب ذکر می‌شود و ضمیر متکلّم قبل از ضمیر مخاطب و ضمیر غائب بعد از مخاطب ذکر می‌شود و بجهت اهتمام در رعایت ترتیب حروف تهجّی در کتب لغة در این کتاب هم حروف متّصله با‌وائل کلمات مانند همزه و فاء ولام و واو بترتیب حروف تهجّی ایراد شده و هم چنین از حروف متصله جارّه و غیر جارّه مانند همزه و فآ و لام بترتیب ذکر شده مثلاً در کلمة انتم اوّل انتم ذکر میشود پس از ان فانتم پس از ان لانتم پس از ان و انتم و حروف جارّه منفصله مانند علی و عن و فی و من در علیه و عنه و فیه و منه که متّصل شده‌اند بضمائر بهمان ترتیبی که در ضمائر ذکر شده ایراد میشود و امّا اسمائیکه بانها ملحق شده است یآء متکلّم مانند ابی و اجری و اخی و اسمائیکه این یآء جزء او است و وضوح دارد که یاء جزء او است مانند کلمة الّتی و الّذی و ادری تمیز مابین این دو قسم از یاء داده نشده بجهة احتراز از تطویل و اینکه حجم کتاب زیاده از حدّ اعتدال نشود و حروف نفی مانند لا و لم هرکاه مرکّب با حرف استفهام شوند مانند الا افلم اولم بسبب این نحو از ترکیب در حرف الف ضبط شده و در کتب لغت نیز این نظم پسندیده است و صورت کلمة من که میتواند که استفهامیّه باشد یا موصوله میان این دو حالت نیز تمیز نیافته و یکسان است جمیع صور ان و امّا صورت ما که میتواند که نافیه باشد و میتواند موصوله باشد تمیز هر یک جداکانه داده شده و همین تمیز در صورتیکه مرکّب شده باشند با کلمه و حروف دیگر مثل و ما و فما نیز داده شده و کلمات مرکّبه که حرفی از اخر جزء دوّم حذف شده باشد مثل ممّ و عمّ و لم در باب غیر محذوف ان ذکر شده یعنی در ممّا و عمّا و لما و هرکاه کلمة در ایه زیاده از یکی باشد پس اگر در دو موضع ایه باشد بحرف م که علامه مکرّر است یا بلفظ مکرّر اداء میشود و اگر در سه موضع از ایه باشد بعلامه]  این نشانه را نمی‌توان تولید کرد. نگارنده[   یعنی مکرّر سه دفعه و بر همین قیاس تا می که علامه مکّرر بودن ده دفعه است و چون از ده بکذرد بلفظ صریح نوشته خواهد شد مثل اینکه مکرّر یازده مرتبه یا دوازده مرتبه و این در‌ قران بسیار نادر است و هرکاه کلمه مشترک باشد میان علم و غیرعلم مثل لفظ صالح که هم علم است و نام پیغمبرایست و اسم فاعل و وصف است بمعنی نیکوکار میان این دو هم در مواضع خود تمیز داده که در کجا اسم است و در کجا وصف و این کتاب نامیده شده است «بنجوم القران فی اطراف الفرقان و من اللّه الاستعانه و علیه التکلان»

 

 

با نگاهی به نوشتة بالا نکاتی چند را می‌توان دریافت:

یک دستورنامة نسبتاً مفصل برگه‌آرایی در این صفحه ارائه شده است، به گونه‌ای که احتمالاً می‌توان بسادگی، هر شناسه‌ای را در این کشف‌الآیات پیدا کرد. تلاش شده که این دستورنامه حتّی الامکان با کتاب (های) لغات آن زمان که نام برده نشده مطابق باشد.

مهار واژگان در این کشف‌الآیات رعایت گردیده، زیرا تلاش شده از شکل‌های موجود در کتاب (های) لغات آن زمان استفاده شود ـ اگر چه نامی از هیچ کتاب لغتی برده نشده است.

با استفاده از حروف برجسته، بخش‌های مختلف این مفتاح از یکدیگر جدا شده‌اند. عباراتی مانند «هرکاه»، «و امّا» و غیر آن‌ها که با حروف برجسته مشخّص شده‌اند، نمایشگر آغاز یک بخش متفاوت از مفتاح هستند.

به نظر می‌رسد کشف‌الآیات این قرآن نیز حداقل از یک نظر، جدید باشد؛ زیرا در انتهای کشف‌الآیات، خاتمة‌الکتابی وجود دارد که در آن، کاتب ضمن ارائة جملاتی تبلیغاتی دربارة این کشف‌الآیات، به این نکته نیز اشاره کرده که در شماره‌گذاری این کشف‌الآیات از روش نوینی استفاده کرده است. بخشی از خاتمة‌الکتاب به شرح زیر است:

 

هو الله تعالی

بتوفیق الله و حسن تأییده این نسخة شریفه کشف‌الآیات در عشر ثانی شهر رمضان المعظّم سنة 1313 شرف اختتام پذیرفت اگر چه از ابتدای بروز و ظهور باسمه در ایران تاکنون نسخ متعدّدی طبع نموده‌اند و هرکس بانی طبع قرانی شده در آخر نسخة خود کمال تعریف و تمجید از تصحیح و تدقیق در مقابله و حسن خط نموده‌اند… با مزایای دیگر که بانی مخترع ان کردیده از جمله فواصل مابین اعداد را از عوض نقطه خطّ موسوم به پرانتز کشیده زیرا که غالباً نقطه ] کلمة بعدی به دلیل قدیمی بودن نسخه، قابل خواندن نیست. نگارنده[ اشتباه میشد… 

 

آن گونه که از عبارات بالا برمی‌آید تهیّه‌کنندة کشف‌الآیات معتقد است که برای نخستین بار برای نشانه‌گذاری میان اعداد سوره‌ها، از پرانتز استفاده کرده و آن را نوعی اختراع به شمار آورده است. نمونه‌ای از کشف‌الآیات که با استفاده از پرانتز تهیّه شده در زیر آمده است:

 

عقب

و یعقوب دوم 126

یعقوب حالت جری دوازدهم 6) 68

نوزدهم 6

و یعقوب دوم 130 سیم 78

چهارم 161 دوازدهم 38

یعقوب حالت نصبی دوم 127

یازدهم 74

و یعقوب دوم 134 ششم 84 نوزدهم 50

بیست و یکم 72 بیست و نهم 26

سی و هشتم 45

 

در بخشی از کشف‌الآیات که در بالا نقل شده کلمة «یعقوب» به حالت جرّی، در سورة دوازدهم دارای دو مورد است که با پرانتز از هم جدا شده ا‌ند و در آیة 6 سورة نوزدهم، دارای یک مورد است. از نشانة پرانتز در این کشف‌الآیات به فراوانی استفاده شده است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

بررسی کشف‌المطالب، کشف‌الآیات و جدول‌های دیگری که در این نسخه از قرآن نشان داده شده بیانگر این نکته است که سنّت نمایه‌سازی در جوامع شرقی اسلامی از دیرباز وجود داشته است. اگر چه این نمایه‌ها که با نام‌های گوناگون ساخته می‌شده‌اند عموماً برای قرآن و دیگر کتب مذهبی تهیّه می‌شده‌اند، امّا واقعیّت آشکاری که نشان می‌دهند این است که در آن جا که علاقه‌مندی و اراده مطرح بوده ـ آن چنان که در مورد قرآن مطرح بوده ـ با دست خالی و بدون داشتن ساده‌ترین ابزارهای نمایه‌سازی، نمایه‌هایی چنین پیشرفته تهیّه می‌شده است. اکنون با در نظر گرفتن این واقعیّت که هنوز بسیاری از کتاب‌های چاپّی فارسی دارای نمایه‌های معمولی انتهای کتاب نیز نیستند می‌توان پرسید که با توجّه به گسترش پدیدة نشر رومیزی که با استفاده از رایانه انجام می‌شود و امکاناتی مانند گزینة Find در نرم‌افزار واژه‌پرداز «ورد» یا معادل آن در واژه‌پردازهای دیگر، آیا نباید با الهام از پیشینیان، نمایه‌هایی پیشرفته برای هر کتاب ارائه داد؟

قرآن / به خطّ محمّد صادق تویسرکانی. ـ تهران: مطبعة عبدالباقی بن احمد تفرشی، 1313 ق.
معین، محمد، فرهنگ فارسی. ـ تهران: امیرکبیر، 1362، ج. 5