نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
کلیدواژه‌ها
مردم مشهد، گذشته از موهبت زندگی در جوار آستان مقدس حضرت علی بن موسی الرضا (ع)، این امکان را نیز دارند که از منابع کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های وابسته به این آستانة مقدس به عنوان کتابخانة عمومی استفاده کنند. وجود کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و پراکندگی آن‌ها در سطح شهر و امکانات ویژة کتابخانه مرکزی، برای اهل کتاب غنیمتی به شمار می‌آید.
گروه قابل توجهی از مراجعان به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی جوانانی هستند که خود را برای آزمون سراسری دانشگاه‌ها آماده می‌کنند و دارای نیازهای اطلاعاتی خاصی می‌باشند. بررسی نیازهای اطلاعاتی این گروه از مراجعان و شناخت امکانات موجود کتابخانه‌ها می‌تواند راه‌های استفادة بهینه از کتابخانه‌ها را به دانشجویان و دانش‌آموزان بنمایاند.
سؤال‌های پژوهش
در این پژوهش سؤال‌های زیر مورد بررسی قرار گرفته است:
ـ نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان مراجعه کننده به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی چیست؟
ـ چه نوع منابع اطلاعاتی مورد نیاز دانش‌آموزان و دانشجویان است؟
ـ چه شباهت‌ها و چه تفاوت‌هایی در نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان قابل شناسایی است؟
ـ بین نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان با توجه به متغیرهای فردی آن‌ها چه تفاوتی وجود دارد؟
ـ بین نوع منابع اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان با توجه به متغیرهای فردی آن‌ها چه تفاوتی وجود دارد؟
ـ بین نوع منابع اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان با توجه به مجموعة کتابخانه‌ها چه رابطه‌ای وجود دارد؟
ـ آیا بین نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان و مجموعة کتابخانه‌ها همخوانی وجود دارد؟
ـ آیا دانش‌آموزان و دانشجویان امکان برآورده‌کردن نیازهای اطلاعاتی خود را در جای دیگر ندارند؟
ـ چگونه می‌توان با امکانات موجود در مجموعة کتابخانه‌ها به این نیازها پاسخ مناسب‌تری دارد؟
روش انجام پژوهش و جامعة آماری پژوهش
پژوهش به صورت پیمایشی در چهار مرحله انجام گرفت: اکتشاف، تنظیم پرسشنامه، جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل داده‌ها.
ابزار گرد‌آوری اطلاعات، پرسشنامة محقق‌ساخته‌ای بوده که بین دو گروه دانش‌آموز و دانشجو توزیع شد.
جامعة آماری مورد پژوهش را دانش‌آموزان و دانشجویان مراجعه کننده به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی که عضو کتابخانه باشند تشکیل می‌دهند، که به دو گروه زن و مرد تقسیم شده‌اند. براساس اطلاعات موجود (در سال 1382) تعداد اعضای دانش‌آموز زن 26000 نفر، اعضای دانش‌آموز مرد 33000 نفر، تعداد دانشجویان زن 18000 نفر و دانشجویان مرد نیز 18000 نفر بوده است.
حجم نمونه برای هر یک از چهار گروه یاد شده 380 نفر محاسبه شد. کتابخانه‌های مورد بررسی شامل کتابخانة مرکزی و 15 کتابخانة وابسته (به استثنای کتابخانة سیار و تلفنی) بوده است. حجم نمونه براساس تعداد اعضای هر کتابخانه، بین کتابخانه‌ها تقسیم شد، و نمونه‌گیری به صورت تصادفی از میان مراجعه کنندگان دانش‌آموز و دانشجو به هر کتابخانه، و به تعداد مورد نیاز انجام گرفت.
زمان جمع‌آوری داده‌ها در کتابخانة مرکزی ـ که تقریباً نیمی از اعضای کتابخانه‌ها، عضو این کتابخانه‌ها هستند در مدت شش روز (شامل روز جمعه) در صبح و بعد از ظهر انجام گرفت. در دیگر کتابخانه‌ها این کار در یک روز انجام شد.
در نیم‌روز نخست کاری در کتابخانة مرکزی، 30 پرسشنامه در هر گروه توزیع شد تا سهولت درک پرسش‌ها و دشواری‌های احتمالی پاسخ دادن به آن‌ها مشخص شود. بررسی این تعداد پرسشنامه نشان داد که در این مورد، دشواری غلبه‌ناپذیری وجود ندارد.
تحلیل داده‌ها
نیازهای اطلاعاتی به چهار زمینة کلی (نیازهای فردی، نیازهای آموزشی، نیازهای فرهنگی‌ـ اجتماعی، و نیازهای مذهبی‌ـ اعتقادی) تقسیم شدند. برای شناخت بهتر هر زمینة اطلاعاتی، هر یک از زمینه‌ها به چند زیر بخش تقسیم شدند و در نتیجه چهارده نیاز اطلاعاتی مشترک برای دانش‌آموزان و دانشجویان به دست آمد. برای دانش‌آموزان یک مورد اضافی ـ نیاز آن‌ها به کتاب‌های کمک آموزشی ـ منظور شد.
برای تعیین شدت و ضعف نیازهای اطلاعاتی، طیفی پنج گزینه‌ای از خیلی زیاد (5) تا خیلی کم (1) در نظر گرفته شد.
نتایج به‌دست‌آمده براساس سؤال‌های پژوهش
مهم‌ترین نیاز اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان نیاز مذهبی‌ـ اعتقادی، و کمترین نیاز آن‌ها نیازهای فرهنگی ـ اجتماعی است. نتیجة کلی در جدول 1 نشان داده شده است.
|
رتبه |
میانگین نیاز اطلاعاتی |
دانش‌آموزان |
دانشجویان |
هر دو گروه |
|
1 |
مذهبی‌ـ اعتقادی |
04/4 |
11/4 |
08/4 |
|
2 |
فردی |
79/3 |
80/3 |
80/3 |
|
3 |
آموزشی |
71/3 |
82/3 |
77/3 |
|
4 |
فرهنگی ـ اجتماعی |
38/3 |
44/3 |
41/3 |
|
|
میانگین کل |
73/3 |
78/3 |
76/3 |
جدول بالا نشان می‌دهد که میانگین کلی نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان نزدیک به «زیاد» است، زیرا از بیشترین میانگین که 5 است به بیش از 3 دست یافته‌اند.
منابع اطلاعاتی مورد نیاز دانش‌آموزان و دانشجویان در بیش از 60% موارد، کتاب است و نیاز به دیگر منابع از 12 درصد فراتر نمی‌رود (جدول 2).
|
رتبه |
منبع اطلاعــــاتی |
دانش‌آموزان |
دانشجــویان |
||||
|
فراوانی |
درصد |
درصد معتبر[1] |
فراوانی |
درصد |
درصد معتبر |
||
|
1 |
کتاب |
463 |
9/60 |
8/61 |
451 |
5/59 |
1/60 |
|
2 |
روزنامه |
87 |
4/11 |
6/11 |
79 |
4/10 |
5/10 |
|
3 |
مجلة فارسی |
59 |
8/7 |
9/7 |
54 |
1/7 |
2/7 |
|
4 |
مواد سمعی و بصری |
45 |
9/5 |
0/6 |
50 |
6/6 |
7/6 |
|
5 |
منابع مرجع |
37 |
9/4 |
9/4 |
45 |
9/5 |
0/6 |
|
6 |
دیسک‌های رایانه‌ای |
29 |
8/3 |
9/3 |
35 |
6/4 |
7/4 |
|
7 |
مجلة خارجی |
20 |
6/2 |
7/2 |
22 |
9/2 |
9/2 |
|
8 |
دیگر موارد (نقشه، رایانه، و…) |
9 |
2/1 |
2/1 |
14 |
8/1 |
9/1 |
|
9 |
بدون پاسخ |
11 |
4/1 |
ـ |
8 |
1/1 |
ـ |
|
|
جمع |
760 |
100 |
100 |
758 |
100 |
100 |
مقایسة میانگین نیازهای اطلاعاتی مشابه دو گروه و میانگین آن‌ها با یکدیگر (جدول 1) که به وسیلة آزمون برابری میانگین‌ها به صورت همزمان انجام شده نشان می‌دهد که بین نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان ـ چه مورد به مورد و چه از نظر میانگین کل ـ تفاوت معناداری وجود ندارد.
مقایسة نیازهای چهار‌گانة اطلاعاتی دانش‌آموزان براساس متغیرهای فردی آن‌ها (جنس، سن، مقطع تحصیلی و رشتة تحصیلی) که به کمک آزمون «مجذورکای پیرسون» با احتمال خطای 5 درصد انجام گرفت، نشان داد که بین نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و متغیرهای فردی آن‌ها تفاوت معناداری وجود ندارد.
بررسی مشابه نشان داد که بین نیازهای اطلاعاتی دانشجویان براساس متغیرهای فردی آن‌ها (جنس، سن، مقطع تحصیلی، رشتة تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل) جز دو مورد، تفاوت معناداری وجود ندارد.
نیازهای اعتقادی‌ـ مذهبی دانشجویان زن بیش از دانشجویان مرد است. همچنین نیازهای اعتقادی‌ـ مذهبی دانشجویان رشته‌های علوم انسانی بیش از دانشجویان دیگر رشته‌ها است.
بین نوع منبع اطلاعاتی دانش‌آموزان براساس جنس و مقطع تحصیلی آن‌ها تفاوت معناداری وجود ندارد. ولی بین نوع منبع اطلاعاتی مورد نیاز دانش‌آموزان براساس سن و رشتة تحصیلی آن‌ها تفاوت معناداری وجود دارد. در حالی که دانش‌آموزان بیش از 18 سال از روزنامه و مواد سمعی و بصری، بیشتر استفاده می‌کنند، دانش‌آموزان کمتر از 18 سال به منابع مرجع و دیسک‌های رایانه‌ای گرایش بیشتری دارند. همچنین دانش‌آموزان رشتة ریاضی و فیزیک از مجله‌های خارجی و مواد سمعی و بصری، دانش‌آموزان علوم تجربی و علوم انسانی از مجله‌های فارسی و روزنامه‌ها، و دانش‌آموزان کار‌و‌دانش و فنی‌ـ‌حرفه‌ای از دیسک‌های رایانه‌ای بیشتر استفاده می‌کنند.
بین نوع منبع اطلاعاتی براساس متغیرهای فردی دانشجویان جز یک مورد، تفاوت معناداری وجود ندارد. تنها بین نوع منبع اطلاعاتی و جنس دانشجویان تفاوت معناداری دیده می‌شود. دانشجویان زن از کتاب، مجله‌های فارسی و منابع مرجع بیش از دانشجویان مرد و از مجله‌های خارجی، روزنامه، دیسک‌های رایانه‌ای و مواد سمعی و بصری کمتر استفاده می‌کنند.
با توجه به اندک بودن فراوانی برخی از منابع اطلاعاتی، منابع مورد استفادة دانش‌آموزان و دانشجویان کلاً در سه دسته (کتاب، نشریات و منابع، دیگر موارد) مورد مطالعه قرار گرفت. آزمون مجذور کای پیرسون نشان می‌دهد که بین نوع منابع اطلاعاتی دانشجویان و دانش‌آموزان تفاوت معناداری وجود ندارد.
چون دیگر منابع موجود در کتابخانه نسبت به تعداد کتاب‌های موجود در کتابخانه بسیار اندک است، در این پرسش منابع در سه دسته (کتاب و منابع مرجع، نشریات، دیگر موارد) مورد مطالعه قرار گرفت.
مقایسة نوع منابع مورد نیاز دانش‌آموزان و دانشجویان و منابع موجود در کتابخانه‌ها نشان می‌دهد که بین نوع منابع مورد نیاز دانش‌آموزان و دانشجویان و منابع کتابخانه، تفاوت وجود دارد. هر دو گروه، بیشتر از میزان نسبی منابع موجود غیرکتابی در کتابخانه‌ها، خواستار این گونه منابع اطلاعاتی هستند.
برای این که مقایسة مجموعة کتابخانه‌ها از نظر موضوعی با نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دانشجویان میسر شود، مجموعة کتابخانه از نظر موضوعی در چهار گروه به شرح زیر قرار داده شد:
نیازهای عقیدتی ـ مذهبی: رده‌های علوم نظری و دین؛
نیازهای فرهنگی و اجتماعی: رده‌های علوم اجتماعی، تاریخ و جغرافیا؛
نیازهای فردی: رده‌های زبان، هنر و ادبیات؛
نیازهای آموزشی: رده‌های کلیات، علوم خالص و علوم عملی.
مقایسة نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان با مجموعة کتابخانه‌ها با توجه به گروه‌بندی بالا نشان می‌دهد که بین نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و مجموعة کتابخانه، تا اندازه‌ای همخوانی وجود دارد. میزان نیاز دانش‌آموزان به منابع آموزشی بیش از موجودی کتابخانه‌ها است.
بررسی نیازهای اطلاعاتی دانشجویان و منابع موجود کتابخانه نشان می‌دهد که بین نیازهای اطلاعاتی دانشجویان و مجموعة کتابخانه‌ها همخوانی وجود ندارد؛ بویژه نیازهای آموزشی دانشجویان با منابع موجود به خوبی پاسخ داده نمی‌شود.
بررسی پاسخ‌های دانش‌آموزان و دانشجویان نشان می‌دهد که بیش از 40% دانش‌آموزان و 53% از دانشجویان مراجعه کننده به کتابخانه‌های آستان قدس، به دلیل عدم دسترسی به کتابخانه‌های دیگر یا ناکافی بودن منابع موجود در آن کتابخانه‌ها، به کتابخانه‌های آستان قدس مراجعه می‌کنند.
نتایج به دست آمده نشان می‌دهد با اقدام به موارد زیر می‌توان با امکانات موجود در کتابخانه‌ها به نیازهای دانش‌آموزان و دانشجویان پاسخ مناسب‌تری داد:
ـ همکاری بیشتر کتابداران با دانش‌آموزان‌ودانشجویان و راهنمایی و هدایت آن‌ها،
ـ آسان‌تر‌شدن امکان عضویت برای دانش‌آموزان و دانشجویان (بویژه در کتابخانه مرکزی)،
ـ توجه بیشتر به درخواست‌ها و پیشنهادهای مراجعه کنندگان دانش‌آموز و دانشجو،
ـ افزایش ساعت کار کتابخانه‌ها،
ـ تلاش برای یک‌وقته‌کردن کتابخانه‌های وابستة دو وقته،
ـ امکان استفادة آسان‌تر و بهینه از بخش سمعی و بصری،
ـ امکان استفادة بهینه و راهنمایی دانش‌آموزان و دانشجویان برای به‌کارگیری امکانات رایانه‌ای.
نتایج جنبی به‌دست‌آمده از پرسشنامه‌های دانش‌آموزان
ـ دانش‌آموزان ناحیه 6 آموزش و پرورش کمترین میزان مراجعه را به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی دارند. در این ناحیة آموزشی، کتابخانة وابسته به آستان قدس وجود ندارد.
ـ دانش‌آموزان رشته ریاضی ـ فیزیک بیشتر از دیگر رشته‌ها به کتابخانه‌های آستان قدس مراجعه می‌کنند.
ـ مهم‌ترین هدف مراجعة دانش‌آموزان به کتابخانه‌ها، استفاده از سالن مطالعة کتابخانه‌ها است.
ـ مهم‌ترین انگیزة دانش‌آموزان از جستجوی اطلاعات در کتابخانه‌ها، آمادگی برای امتحانات است.
ـ مهم‌ترین دلیل مراجعة دانش‌آموزان به کتابخانه‌ها استفاده از منابع آموزشی است.
ـ دانش‌آموزان معتقدند که منابع آموزشی کتابخانه‌ها گر چه کم نیست، ولی کافی نیست و منابع موجود نیز روزآمد نیستند. در عین حال معتقدند که منابع کتابخانه‌ها در زمینة اعتقادی‌ـ مذهبی کافی است.
ـ دانش‌آموزان مشورت با کتابداران را بهترین راه برای جستجوی اطلاعات می‌دانند.
نتایج جنبی به‌دست‌آمده از پرسشنامه‌های دانشجویان
ـ دانشجویان دورة کارشناسی بیشتر از مقاطع دیگر دانشگاهی به کتابخانه‌ها مراجعه می‌کنند.
ـ دانشجویان رشته‌های علوم انسانی بیشتر از دانشجویان دیگر رشته‌ها به کتابخانه‌ها مراجعه می‌کنند.
ـ نزدیک به 70 درصد مراجعان دانشجو را، دانشجویان دانشگاه‌ها و مراکز عالی غیر دولتی تشکیل می‌دهند.
ـ مهم‌ترین هدف دانشجویان از مراجعه به کتابخانه‌ها جستجوی اطلاعات است.
ـ مهم‌ترین انگیزة دانشجویان از جستجوی اطلاعات انجام کارهای پژوهشی است.
ـ مهم‌ترین دلیل مراجعة دانشجویان به کتابخانه‌ها استفاده از منابع آموزشی است.
ـ دانشجویان نیز منابع آموزشی کتابخانه را کم نمی‌دانند، ولی معتقدند که این منابع باید بیشتر شوند و در عین حال منابع مذهبی ـ اعتقادی کتابخانه‌ها را کافی می‌دانند.
ـ دانشجویان مشورت با کتابداران را بهترین راه برای جستجوی اطلاعات می‌دانند.
پیشنهاد
افزایش منابع چاپی. هردوگروه دانش‌آموز و دانشجو خواستار افزایش منابع چاپی کتابخانه و روزآمدکردن منابع موجود بویژه در زمینه‌های آموزشی هستند. البته خواستة دانش‌آموزان، بیشتر افزایش کتاب‌های آموزشی، بویژه کتاب‌های «تست» می‌باشد.
افزایش منابع چاپی کتابخانه‌ها به ترتیب در زمینه‌های زیر پیشنهاد می‌شود:
آموزش و کمک آموزشی (بویژه کتاب‌های مربوط به آزمون ورودی دانشگاه‌ها)،
تخصصی (زمینه‌های فنی و مهندسی و علوم پایه در سطح دانشگاه)،
ادبیات (شعر، داستان، و…)،
هنر (سینما، تئاتر، نقاشی، و…)
ورزش و سرگرمی (اخبار و اطلاعات روز و عمومی).
افزایش منابع غیر چاپی. منابع غیر چاپی (سمعی و بصری، رایانه‌ای، دیسک‌های نوری، و…) در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی نسبت به کل مجموعة کتابخانه بسیار اندک‌اند (کمتر از 1 درصد کل مجموعه) و گذشته از آن تقریباً همة این امکانات تنها در کتابخانة مرکزی وجود دارند و کتابخانه‌های وابسته تقریباً از این امکانات محروم‌اند. این در حالی است که بسیاری از مراجعه کنندگان، منابع مورد نیازشان را منابع غیر‌چاپی ذکر کرده‌اند.
با توجه به پیشرفت روز افزون ابزارهای الکترونیکی، وگستردگی و اهمیت فناوری اطلاعات، گسترش این بخش در کتابخانه‌ها در میزان رضایت مراجعه کنندگان تأثیر فراوانی خواهد داشت.
افزایش امکانات رفاهی. رسیدگی به امکانات رفاهی موجود و افزایش آن‌ها، مانند بهبود وضعیت سرویس‌های بهداشتی، ایجاد رستوران یا سلف‌سرویس، ایجاد یا افزایش امکانات تکثیر (فتوکپی، زیراکس، و…) وایجاد نمازخانه (در برخی از کتابخانه‌های وابسته)، راه‌اندازی سرویس برای بازگشت مراجعان در زمان تعطیلی کتابخانه‌ها در شب (بویژه برای کتابخانة مرکزی)، افزایش ساعات کار کتابخانه‌های وابسته، تمام‌وقت کردن کتابخانه‌های نیمه‌وقت، و امکان استفاده از کتابخانه‌ها در روزهای تعطیل (در مورد کتابخانه‌های وابسته)، خواستة بسیاری از مراجعه‌کنندگان است.
افزایش کتابخانه‌های وابسته.گروهی از پاسخ‌دهندگان یادآور شده‌اند که به سبب نبودن کتابخانه در نزدیکی محل اقامتشان، می‌باید برای به‌دست‌آوردن اطلاعات مورد نیاز، مسافت‌های طولانی را برای رفت و آمد به کتابخانة مورد نظرشان بپیمایند. بیشتر این گروه به کتابخانة مرکزی مراجعه می‌کنند که با توجه به مکان کتابخانه، رفت و آمد به آن با دشواری‌هایی همراه است و گذشته از آن، این کتابخانه را با تراکم مراجعه‌کننده روبه‌رو می‌کند.
آشکار است که در برخی از مناطق شهر مشهد یا اصلاً کتابخانه‌ای (چه کتابخانة عمومی و چه کتابخانة وابسته به آستان قدس رضوی) وجود ندارد، یا تنها یک کتابخانه وجود دارد. از یازده منطقة شهری (برحسب تقسیم‌بندی شهرداری مشهد)، در منطقه 5 شهرداری (شمال شرقی مشهد)، هیچ کتابخانه‌ای نیست و در 4 منطقه دیگر شامل منطقه 4 شهری (شمال شرقی مشهد)، منطقه 7 (سیدی در جنوب شرقی مشهد) منطقه 10 و 11 شهری (قاسم آباد و آزادشهر در غرب مشهد) تنها یک کتابخانه وجود دارد.
با توجه به سیاست کلی سازمان کتابخانه‌ها و مراکز اسناد آستان قدس رضوی که فراهم آوردن دسترسی به کتابخانه‌ها در مناطق محروم است، تأسیس کتابخانه در مناطق یاد شده می‌تواند برخی از نیازهای اطلاعاتی ـ مطالعاتی ساکنان منطقه ـ بویژه دانش‌آموزان و دانشجویان ـ را پاسخ دهد.
آموزش مراجعه‌کنندگان. با توجه به ناآشنایی بسیاری از مراجعه‌کنندگان به کتابخانه‌ها، با استفادة درست از منابع کتابخانه، دسترسی به اطلاعات مورد نیاز چندان آسان نیست و بویژه به‌کارگیری ابزارهای پیشرفته‌ـ مثل رایانه‌ـ نیاز به مهارت دارد. بنابراین اگر در دوره‌های کوتاه‌مدت، آموزش‌های مقدماتی برای استفاده از منابع کتابخانه و نیز کاربرد رایانه در دستیابی به اطلاعات برای مراجعه‌کنندگان در نظر گرفته شود، مناسب خواهد بود. همچنین چاپ و توزیع دفترچه‌های راهنما با مضمون مطالب گفته شده، در استفادة بهینة مراجعان از منابع کتابخانه مفید می‌باشد.
همکاری بیشتر کتابداران با مراجعان. هر دو گروه دانش‌آموزان و دانشجویان بهترین راه دستیابی به اطلاعات را مشورت با کتابداران دانسته‌اند، و تعداد اندکی نیز از برخورد نامناسب کتابداران ابراز ناخرسندی کرده‌اند.
)