نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشکده روانشناسی و علوم‌تربیتی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
2 دانشیار، علم اطلاعات و داتش‌شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
3 دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: The main aim of this paper is to show how the field name changed from “library and information sciences” to “knowledge and information science”.
Methodology: The analytical-historical method was used in this research. The statistical population of this study includes the effects, events, efforts and actions undertaken to change the name of the library branch from the beginning. For this purpose, at first phase the names of the discipline were studied and classified according to the curriculum since the year 1965. Then the intellectual foundations and dominant approaches in the formation of the field title were identified and explained. Also, a set of actions and efforts made before the change in the field title on October 23rd, 2012 were identified and the role of each was determined. Finally, chronology and history of two terms of “information science” and “knowledge studies” were visualized based on its presence in the scientific titles and events.
Results: The results of this study showed that the approved curricula and educational programs since the beginning have been based on three periods of time with three distinct titles: "Librarianship", "Library and Information Science", and "Knowledge and Information Science" which their main focus were respectively "cataloging and classification training", "Development of library and information services", and "IT training". Other results of this study showed that in the formation of the new title for the field, the three dominant approaches of "knowledge studies", "information science", and "mixed titles" had played some role in which the leader of the first approach was Houshang Ebrami, the leader of the second one was Abbas Horri, and the third approach lacked of any leader due to the diversity of thinking and lack of focus on a title.
Conclusion: The results of the research showed that the new title is in fact the modified form of the old title. Additionally, the works mentioned in this article will be a proper bibliography for future research.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مطالعه و بررسی آموزش رسمی دانشگاهی رشتۀ کتابداری که از سال 1344 در دانشگاه تهران شروع شد و وجود تحولات و دگرگونی‌های متعددی که در طول نیمقرن گذشتۀ این رشته شاهد آن بوده و به خود دیده است نظیر تغییر و تحولات عنوانی رشته، تغییر ماهیت خدمات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، تغییر نگرش‌ها و دیدگاه‌های متخصصان رشته، نگرش جامعه نسبت به رشته، تقاضاها و فشارهای جامعۀ دانشجویی و تحصیلکردگان رشته، تغییر محتوایی برنامه‌های درسی، ایجاد دوره‌های جدید کارشناسیارشد و دکتری، تغییر در محتوای درس‌های گرایش‌های ارشد، حذف برخی از گرایش‌ها در مقطع کارشناسیارشد و دکتری، حذف گرایش‌های شش‌گانۀ دورۀ کارشناسی، ایجاد رشته‌های میانرشتهای، حضور فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، تغییر در محتوای منابع درسی و غیردرسی، جملگی از وجود چالش‌هایی حکایت دارد که برنامۀ درسی رشته در سال‌های گذشته داشته است.
درخصوص تغییر نام رشته، تحقیقاتی در کشور انجام شده است که آنها را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. دسته اول، تحقیقاتی است که به نظرخواهی از جامعۀ علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی پیرامون تغییر نام رشته پرداختند. این تحقیقات را میPتوان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول شامل تحقیقاتی است که نظرهای دانشجویان را دربارۀ تغییر نام رشته منعکس می‌کنند، نظیر «سعادت» (1377)، «بیگدلی و آبام» (1382)، «ترکیان‌تبار» (1386)، و «ساروخانی» (1388). نتایج این تحقیقات بیانگر خواست دانشجویان دربارۀ تغییر نام رشته است. گروه دوم شامل دو تحقیق «داورپناه، فتاحی، و خسروی» (1388) و «حسن‌زاده و غیوری» (1388) است که نظرهای جامعه کتابداری (اعضای هیئت علمی، کتابداران و دانشجویان) را بیان می‌کنند. در هر دو تحقیق، دانشجویان و کتابداران خواهان تغییر نام رشته هستند، ولی در مورد اعضای هیئت علمی، نتایج یکسان نیست.
دستۀ دوم، تحقیقات تطبیقی و دربارۀ نام رشته در سایر کشورهاست. در کشور تنها یک تحقیق توسط «ملک‌احمدی، سلیمان‌زاده نجفی و آتش‌پور» (1390) در این باره انجام شده است که نتایج آن نشان داد درمجموع در دانشگاه‌های مورد بررسی در سه قاره اروپا، آمریکا و استرالیا، رایج‌ترین نام برای رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» (88/29%) و رایج‌ترین نام برای دانشکده مجری این رشته نیز «دانشکده کتابداری» (25%) است.
دستۀ سوم شامل تحقیقاتی است که به ضرورت‌ها و الزامهای تغییر رشته و محتوا و یا سرفصل‌های رشته پرداختند. از جمله این تحقیقات می‌توان به «حیاتی» (1378)، «دیّانی» (1379)، «فتاحی» (1379)، «حیدری» (1389)، و «فتاحی» (1391) اشاره کرد.
با توجه به آنچه اشاره شد و بهمنظور ثبت و ضبط پشتوانه‌های علمی و تمامی تلاش‌های صورتگرفته دربارۀ تغییر نام رشته و نیز با عنایت به اینکه تاکنون تحقیقی که بهصورت کامل به این موضوع پرداخته باشد و مجموعه برنامه‌های درسی، سرفصل‌های درس‌ها، دیدگاه‌ها و تلاش‌ها و متون مربوط به این حوزه را بررسی کرده باشد، یافت نشد؛ این پژوهش درصدد است تا ضمن پرکردن این خلأ به پرسشهای زیر نیز پاسخ دهد:
افزون بر این، پرسشهای دیگری درخصوص عنوان جدید رشته و نسبت آن با برنامه‌های درسی دوره‌های مختلف قابل طرح است که در این مقاله مجال پاسخگویی به آنها نیست. پرسشهایی چون: آیا در تغییر نام رشته به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» رویکرد خاصی مدّنظر بوده است؟ درصورت مثبتبودن پاسخ، رویکرد غالب در تغییر نام رشته کدام است؟ آیا عنوان فارسی رشته از فلسفه و پشتوانۀ فکری لازم برخوردار است؟ آیا عنوان انگلیسی رشته درست و فاقد ابهام است؟ آیا ترکیب دو مفهوم «علم اطلاعات» و «دانش‌شناسی» در عنوان رشته صحیح است؟ آیا این عنوان از جامعیت و مانعیّت لازم برخوردار است و بهسان چتری تمام مقاطع تحصیلی و گرایش‌های رشته را دربرمی‌گیرد؟ کدام گرایش‌ها بیشتر و کدام کمتر مرتبط با عنوان رشته هستند؟ آیا بین درس‌ها و عنوان رشته رابطه منطقی وجود دارد؟ کدامیک از درس‌های تخصصی خارج از دایرۀ موضوعی رشته قرار دارند؟ آیا ممکن است جای برخی از درس‌های کلیدی در دایرۀ عنوان علم اطلاعات و دانش‌شناسی خالی باشد؟ و پرسشهای دیگری از سنخ فلسفی(معرفت‌شناسی، هستیشناسی، روش‌شناسی، و ارزش‌شناسی)، که پاسخ به این پرسشها به مقالۀ دیگری موکول خواهد شد.
روش‌شناسی تحقیق
در این تحقیق پایگاه‌های اطلاعاتی نورمگز، نمامتن، مگ ایران، پایگاه اطلاعاتی جهاد دانشگاهی، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، کتابخانه اجتماعی علماطلاعات و دانش‌شناسی، پورتال علوم انسانی، و وب‌سایت‌های کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین کتابشناسی اطلاعات و ارتباطات، جستجو و بررسی شد. کلیدواژه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی، برنامه درسی، برنامه آموزشی، سرفصل‌های درس‌ها، آموزش کتابداری، عنوان رشته، علم اطلاعات، دانش‌شناسی، اطلاع‌رسانی، و کتابداری در هر یک از پایگاه‌های اطلاعاتی فوق مورد کاوش قرار گرفت. روش تحقیق بهکارگرفته شده در پژوهش حاضر، تحلیلی _ تاریخی است. جامعۀ آماری تحقیق شامل کلیۀ برنامه‌های درسی، سرفصل‌های درس‌ها، دیدگاه‌ها و تلاش‌ها و متون منتشره تا 31 مهر 1391 یعنی زمان تغییر رسمی نام رشته است. در نهایت 90 منبع جهت مطالعه و بررسی انتخاب شد که در متن مقاله یا در بخش منابع مشخصات آنها ذکر شده است.
یافتههای پژوهش
پرسش اول: تغییرات عنوانی رشته در ایران در نیمقرن گذشته
باوجود اینکه برنامه‌های درسی و سرفصل‌های درس‌های رشته در مقاطع مختلف از آغاز تا سال 1391 از تنوع خاصی برخوردار است، ولی می‌توان آنها را زیر چتر سه عنوان به شرحی که در ادامه خواهد آمد، دسته‌بندی کرد.
الف) کتابداری (1344- 1365)
این دوره که حدود22 سال به طول انجامید، عنوان آن کتابداری بود. در این دوره در مقاطع کاردانی، کارشناسی، و کارشناسیارشد در دانشگاه‌های تهران، تبریز، شیراز، شهید چمران اهواز، الزهراء، علوم پزشکی ایران، و مؤسسه ایرانزمین و همچنین بهصورت محدود در دانشگاه‌های اصفهان و مشهد دانشجو پذیرش شد (کیانی خوزستانی، 1376؛ حیاتی، 1383). در همین دوره در سال 1345 انجمن کتابداران ایران به همت جمعی از کتابداران تأسیس شد (افشار، 1355: 304). نگرش کمیتۀ برنامه‌ریزی درسی رشته نیز بر تربیت تکنسین برای کتابخانه‌ها و تربیت افرادی برای مدیران کتابخانه‌ها بود. لذا، این نگرش در تدوین سرفصل‌ها نیز مشهود است. همچنین محور غالب در این دوره فهرست‌نویسی و رده‌بندی است. در نتیجه، این دوره را باید دورۀ آموزش فهرست‌نویسی و رده‌بندی کتاب در ایران نامید. البته علت اصلی غالب بودن این نگرش، نبودِ آموزش دانشگاهی در زمینه فهرست‌نویسی و رده‌بندی و وجود صدها هزار کتاب فهرستنویسینشده در کتابخانه‌های ایران بود.
ب) کتابداری و اطلاع‌رسانی (1365 تا 1385)
در این دورۀ بیستساله، رشتۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی دستخوش تغییرات و تحولات متعددی شد. در تاریخ 9 اسفند 1365 شورایعالی برنامه‌ریزی، برنامه درسی و سرفصل‌های دورۀ کارشناسیارشد رشته را با عنوان «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» تصویب و ابلاغ کرد. باوجود اینکه عنوان رشته شامل دو جزء کتابداری و اطلاع‌رسانی بود، محتوای بیشتر درس‌ها برمحور «کتابخانه» می‌چرخید، بهگونهای که از میان چهار گرایش، عنوان سهگرایش مصوب اصطلاح «کتابخانه» را با خود داشت. لذا در کنار گرایش‌های سه‌گانه «کتابخانه‌های دانشگاهی»، «کتابخانه‌های آموزشگاهی»، و «کتابخانه‌های عمومی» گرایش «اطلاع‌رسانی» نیز اضافه شد. در این گرایش بیشتر تأکید بر «خدمات اطلاع‌رسانی» بود، بهگونهای که اعضای شورای کمیتۀ برنامه‌ریزی وقت رشته، هدف اصلی از ایجاد این گرایش را «فراهمآوردن امکانات آموزشی لازم به منظور تربیت متخصصان این رشته جهت اداره و انجام کارهای تخصصی و پژوهشی در مراکز مدارک، کتابخانه‌های تخصصی و سازمان‌ها و مؤسساتی که در زمینه‌های مربوط به خدمات اطلاع‌رسانی فعالیت مینماید» (شورایعالی برنامه‌ریزی آموزشی، 1365، ص 5)، عنوان کردند. محتوای 4 درس از 5 درس اجباری این گرایش (مانند ذخیره و بازیابی اطلاعات، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی، تکنولوژی اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی، و داده‌پردازی) جدید و همانطور که در هدف دوره نیز پیش‌تر اشاره شد، در نهایت در راستای خدمات اطلاع‌رسانی بود.
علاوه بر آنچه اشاره شد، در 26 تیر1373 نیز سرفصل‌های دکترای رشته با عنوان «کتابداری و اطلاع‌رسانی» تصویب و ابلاغ شد. در صفحۀ دو این سرفصل‌ها درخصوص ضرورت راه‌اندازی این دوره آمده است:
افزایش بی‌سابقه حجم اطلاعات در سطح جهان، پدیده‌ای که با اصطلاح انفجار اطلاعات، از آن یاد می‌شود و نیز پیشرفت تکنولوژی اطلاعاتی در دهۀ اخیر و پیدایش انواع گوناگون ابزارهای نگهداری و ثبت اطلاعات نظیر حافظه‌های کامپیوتری و دیسک‌های نوری، لزوم داشتن متخصصانی که بتوانند با آشنایی با این پیشرفت‌ها و با کمک اندیشه خلاق خود امکانات بهره‌گیری از این پیشرفت‌ها را در جهت منافع ملی ایران فراهم آورند و در عین حال به ارتقای میزان بهره‌گیری از میراث غنی فرهنگی گذشته به مدد امکانات جدید کمک کنند، روزبهروز بیشتر احساس می‌شود (شورایعالی برنامه‌ریزی آموزشی،1373).
بنا به ضرورتی که اشاره شد، اصطلاح «اطلاع‌رسانی» نهتنها جزئی از عنوان رشته در مقطع دکتری شد، بلکه بررسی درس‌های تخصصی اجباری این دوره یعنی«ارتباطات و سیبرنتیک»، «برنامه‌ریزی کتابخانه‌ها و خدمات اطلاعاتی»، «سمینار روش‌شناسی تحقیق»، «سمینار مدیریت اطلاعات»، «کتابداری و اطلاع‌رسانی بین‌المللی»، «مدیریت پایگاه‌های اطلاعاتی»، «نظام‌های بازیابی اطلاعات» و برخی از درس‌های اختیاری همچون «اقتصاد اطلاعات»، «رفتارهای اطلاع‌یابی و نیازهای اطلاعاتی»، «جغرافیای سیاسی اطلاعات (ژئوپولتیک اطلاعات)» نشان از غلبۀ «اطلاعات و اطلاع‌رسانی» بر «کتابخانه و کتابداری» در این دوره دارد.
در این برهۀ زمانی برخلاف برنامه‌های درسی دوره‌های کارشناسیارشد و دکتری که در تدوین آنها گرایش و حرکت به سمت اطلاع‌شناسی و اطلاع‌رسانی بود، پیکرۀ اصلی رشته که دورۀ کارشناسی است، همچنان بر محور کتابخانه و کتابداری بود، بهگونهای که در آخرین برنامۀ درسی این دوره که در نیمه اول سال 1375 تصویب و ابلاغ شد، از 23 درس تخصصی اجباری رشته فقط 3 درسِ غیرکتابخانه‌ای (ماشیننویسیفارسی، ماشین‌نویسی لاتین، و گزارش‌نویسی) مشاهده می‌شود (جدول 1).
جدول1. درس‌های تخصصی کتابداری (اجباری) دوره کارشناسی
|
ردیف |
عنوان درس |
تعداد واحد |
ردیف |
عنوان درس |
تعداد واحد |
|
1 |
مجموعهسازی 1: تهیه و سفارش |
2 |
|
مواد و خدمات کتابخانه برای بزرگسالان |
2 |
|
2 |
مجموعهسازی 2: انتخاب |
2 |
|
مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان |
2 |
|
3 |
سازماندهی مواد 1: فهرست‌نویسی |
3 |
|
ماشین نویسی فارسی |
2 |
|
4 |
سازماندهی مواد 2: رده بندی |
3 |
|
ماشین نویسی لاتین |
2 |
|
5 |
سازماندهی مواد 3: فهرست‌نویسی |
3 |
|
کتابخانه و کتابداری |
3 |
|
6 |
سازماندهی مواد 4: رده بندی |
3 |
|
اداره کتابخانه 3 |
3 |
|
7 |
مرجعشناسی عمومی: فارسی و عربی |
2 |
|
کارآموزی (قسمت اول) |
3 |
|
8 |
مرجعشناسی عمومی: لاتین |
2 |
|
کارآموزی (قسمت دوم) |
3 |
|
9 |
مرجعشناسی تخصصی |
3 |
|
کارآموزی (قسمت سوم) |
3 |
|
10 |
اصول کار مرجع |
2 |
|
کارآموزی (قسمت چهارم) |
3 |
|
11 |
ساختمان و تجهیزات کتابخانه |
2 |
|
گزارش‌نویسی |
2 |
|
12 |
مواد سمعی و بصری |
3 |
جمع |
58 |
|
اگرچه در این دورۀ زمانی در دو مقطع کارشناسیارشد و دکترای رشته، حرکت به سمت خدمات اطلاع‌رسانی بود؛ در دورۀ کارشناسی تأکید بر گسترش خدمات کتابخانه‌ای بود. لذا، این دوره را باید آمیزه‌ای از خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی البته با غلبه بر خدمات کتابخانه‌ای نام نهاد.
ج) علم اطلاعات و دانش‌شناسی(1385 تاکنون)
در این دورۀ دهساله، زمینه‌های تغییر نام رشته و بازنگری در سرفصل‌ها فراهم شد. باوجود طرح مباحث نظری و اقدامهایی که تا پیش از این دوره صورت گرفت، نقطۀ شروع این تغییر سال 1385 است که در این سال گرایش «مدیریت اطلاعات» در مقطع کارشناسیارشد در دانشگاه اصفهان ایجاد شد. در ادامه به برخی از تلاش‌ها و اقدامهای صورتگرفته اشاره خواهد شد.
در سال 1379 (10/2/1379) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری «آییننامه واگذاری اختیارات برنامه‌ریزی درسی به دانشگاه‌ها»ی دارای هیئتممیزه را ابلاغ کرد. در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز مانند سایر رشته‌ها کار بازنگری در سرفصل‌های سطوح مختلف در دانشگاه‌های اصفهان، الزهراء، تبریز، تهران، شهید چمران اهواز و فردوسی مشهد شروع شد. همزمان با دانشگاه‌ها، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران نیز کار بازنگری برنامه‌های درسی را شروع کرد. اگرچه تلاشهایی در برخی از دانشگاه‌ها صورت گرفت، هیچکدام به تغییر نهایی برنامۀ درسی رشته در دورۀ کارشناسی منجر نشد. لذا، تغییرات حداکثر در حدّ چند درس باقی ماند. در این میان، در مقطع کارشناسی ارشد وضعیت تغییر کرد. ابتدا، گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی مشهد، برنامۀ درسیِ دو گرایش «مدیریت اطلاعات» و «مدیریت فناوری اطلاعات» را به سفارش وزارت علوم در سال‌های 1382 و 1383 تدوین کرد. سپس «جعفر مهراد» و «لیلا مرتضایی» بهترتیب برنامه درسی «مدیریت اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی» و « گرایش اطلاع‌رسانی» را در سال 1383تدوین کردند. دانشگاه‌های اهواز و اصفهان نیز برنامه‌های درسی مورد نیاز را تدوین کردند. امّا بیشتر این برنامه‌ها یا تصویب نشد و یا مصوب شد و به مرحله اجرا نرسید. در نهایت، تنها دانشگاهی که موفق به تصویب و اجرای یک گرایش جدید در مقطع ارشد در رشته شد، دانشگاه اصفهان بود. این دانشگاه، برای اولینبار در سال 1385 گرایش «مدیریت اطلاعات» را بر پایه برنامه تدوینشده در دانشگاه فردوسی مشهد (1382) تصویب و از مهر 1386 اولین دوره آن را برگزار کرد و تا سال 1391 که مصادف با تصویب این گرایش در کمیتۀ برنامه‌ریزی رشته است، ادامه یافت. برنامه درسی گرایش «مدیریت اطلاعات» دانشگاه اصفهان به شرح جدول2 بود.
جدول 2. فهرست درس‌های گرایش مدیریت اطلاعات دانشگاه اصفهان (منبع: دانشگاه اصفهان، 1385)
|
ردیف |
عنوان درس |
تعداد واحد |
وضعیت درس |
|
1 |
ذخیره و بازیابی اطلاعات |
3 |
اصلی |
|
2 |
چکیده‌نویسی و نمایه‌سازی |
2 |
|
|
3 |
نظریه‌های علم اطلاعات |
2 |
|
|
4 |
فهرست‌نویسی و رده‌بندی پیشرفته |
2 |
|
|
5 |
روش‌های تحقیق پیشرفته در اطلاع‌رسانی |
3 |
|
|
6 |
آمار استنباطی پیشرفته |
2 |
|
|
7 |
مدیریت مراکز اطلاع‌رسانی |
2 |
تخصصی |
|
8 |
اصول طراحی و مدیریت وب سایت‌های مراکز اطلاع‌رسانی |
2 |
|
|
9 |
جهانی شدن و جامعۀ اطلاعاتی |
2 |
|
|
10 |
کارآموزی در مراکز اطلاع‌رسانی |
2 |
|
|
11 |
سمینار در مدیریت اطلاعات |
2 |
|
|
12 |
آموزش سواد اطلاعاتی |
2 |
اختیاری |
|
13 |
ارتباط‌شناسی و اطلاع‌رسانی |
2 |
|
|
14 |
مدیریت دانش |
2 |
|
|
15 |
ارزشیابی نظام‌های اطلاعاتی |
2 |
|
|
16 |
مدیریت مجموعه |
2 |
|
|
17 |
مدیریت رفتار سازمانی |
2 |
اختیاری که برای ایجاد یا تغییر گرایش در مقاطع مختلف به دانشگاه‌ها داده شده بود با تشکیل کمیتۀ برنامه‌ریزی کتابداری و اطلاع‌رسانی در سال 1386 گرفته شد. برخی از دانشگاه‌ها بهمحض باخبرشدن از شکل‌گیری کمیته، نهتنها از ایجاد یا اصلاح گرایش در مقاطع مختلف اجتناب کردند، بلکه از تغییر سرفصل‌ها نیز منصرف شدند. سرانجام، در تاریخ31 خرداد 1388 سرفصل‌های دورۀ کارشناسی با تغییرات گسترده مصوب و ابلاغ شد (شورایعالی برنامه‌ریزی آموزشی، 1388) بهطوریکه بنا بر آنچه اعضای شورا اعلام کرده‌اند، حدودا ً70% در سرفصل‌ها بازنگری صورتگرفته است (حسن‌زاده، 1393، ص5). اگرچه هنوز تحقیقی که این ادعا را ثابت کند، انجام نشده است.
پس از اعلام برنامۀ درسی بازنگریشدۀ دورۀ کارشناسی رشته، کمیته کار بازنگری برنامۀ درسی دوره کارشناسی ارشد را شروع کرد و برنامه‌های درسی سه گرایش «مطالعات کتابخانه‌های عمومی»، «مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی» و «مدیریت اطلاعات» را در سال‌های 1390 و 1391 تصویب و ابلاغ کرد. همچنین، کمیته چهار رشتۀ «علم‌سنجی»، «دانشنامه‌نگاری»، «مدیریت و سازماندهی نسخه‌های خطی» و «مطالعات آرشیو» را در فاصله سال‌های 1388 تا 1390 به تصویب رساند. اضافه بر این، در مقطع دکتری نیز، کمیته گرایش «بازیابی اطلاعات و دانش» را در سال 1392 تصویب و ابلاغ کرد. از اقدامهای دیگر کمیته، تلاش در جهت تغییر نام رشته بود که درنهایت در تاریخ 23 مهر 1391 نام رشته از «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» تغییر کرد و به دانشگاه‌ها اعلام شد.
اگرچه مستندات کمیته گواه بزرگی بر تلاش‌ها و اقدامهایش در راستای تغییر نام رشته است، امّا گوشه‌های از اقدامها و تلاش‌های آن نیز ثبت و ضبط شده است. «فتاحی» در یادداشت سردبیر فصلنامه «پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی» در تابستان 91، ضمن بیان برخی از الزامهای بازنگری در عنوان رشته، به چالش‌های پیش‌روی تغییر نام و اقدام عملی برای آن نیز اشاره کرد. همچنین، وی به شیوۀ بررسی نام‌های پیشنهادی در کمیتۀ برنامه‌ریزی رشته و همین‌طور تلاش کمیتۀ برنامه‌ریزی برای توجیه علمی تغییر نام نزد مسئولان وزارت علوم نیز اشاراتی دارد.
بههرحال، پس از تغییر نام رشته، ضرورت تغییر مجدد در سرفصل‌های کارشناسی احساس شد. لذا، کمیته سرفصل‌های دورۀ کارشناسی را دوباره بازنگری کرد و در تاریخ 28 بهمن 1393 به تصویب وزارتخانه جهت ابلاغ به گروه‌های آموزشی رساند. بررسی سرفصل‌های جدید دورۀ کارشناسی نشان می‌دهد تقریباً رویکرد غالب در این برنامۀ درسی رویکرد فناورانه و بهطورخاص گرایش به سمت فناوری اطلاعات است.
پرسش دوم: هدفهای برنامه‌های درسی و آموزشی رشته از آغاز تاکنون
در پاسخ به پرسش دوم مبنی بر اینکه، برنامه‌های درسی و آموزشی رشته از آغاز تاکنون چه هدف یا هدفهای اصلی را دنبال کرده‌اند؟ نتایج بررسی برنامه‌های درسی و سرفصل‌ها نشان داد هدف غالب رشتۀ کتابداری از آغاز تا سال 1365، آموزش فهرست‌نویسی و رده‌بندی، از سال 1365 تا 1385 توسعۀ خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی و از 1385 تاکنون توسعۀ دانش و مهارت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات بوده است.
پرسش سوم: بنیان‌های فکری و شکل‌گیری رویکردهای غالب پیرامون عنوان رشته
بررسی متون و رخدادهای حوزۀ علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران تا قبل از تغییر عنوان رشته به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» حکایت از سه رویکرد غالب دارد:
رویکرد اول: دانش‌شناسی
سردسته این رویکرد «هوشنگ ابرامی» است. وی اصطلاح «دانش‌شناسی» را نخستینبار در سال 1353 و در مقاله‌ای با عنوان «از کتابداری تا دانش‌شناسی» بهکار برد. «ابرامی» در این مقاله ضمن تبیین دو مفهوم «کتابداری» و «کتابدار» و بیان نارسایی‌های آنها برای حرفه جدید، اصطلاحات«دانش‌شناسی» و «دانش‌شناس» را مناسب و بهعنوان جایگزین پیشنهاد کرد. وی یک سال بعد مقالۀ «نقطۀ آغاز: گره کور آموزش دانش‌شناسی» را منتشر کرد. او در عین حال که دربارۀ آموزش دانش‌شناسی بحث کرد، دربارۀ خود دانش‌شناسی نوشت: «به مفهوم علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی بهکار رفته است. دانش در اینجا معنای دانایی، آگاهی (Knowledge, Information) و نه علم (Science) را دربردارد؛ همان معنایی که واژه‌ها و عبارتهای بسیاری در زبان فارسی چون دانش‌آموز، دانشجو، دانشگاه، دانشکده، دانش‌آموخته، سپاه‌دانش و مانند اینها را دربر دارند» (1354: 543). «ابرامی» پس از آن در سال 1355 کتاب شناختی از دانش‌شناسی را نوشت. او در هر سه اثر خود اصطلاح «دانش‌شناسی» را بهجای «کتابداری» بهکار برد. شالوده و بنیان فکری ابرامی در جایگزینی دانش‌شناسی این بود که «کتابداری علمی است که با دانش مدوّن سروکار دارد». وی علت اصلی اینکه، چرا دانش‌شناسی را تاکنون کتابداری خوانده‌ایم؟ در فقر کلمه می‌داند. او در اینباره می‌نویسد: «به سبب آنکه برای مفهوم علم جدیدی که پدید آمده نتوانسته‌ایم برق‌آسا کلمه‌ای خلق کنیم، گفتیم که یکی از راه‌های جدال با درد کمبود کلمه آن است که از یک واژه برای چند مفهوم مختلف استفاده کنیم. چنانکه کلمۀ «تار» را هم برای «نوعی آلت موسیقی» و هم برای «مبهم و تیره» بهکار می‌بریم، از واژه «کتابداری» نیز برای دو مفهوم جدا از هم استفاده برده‌ایم.... کلمۀ «کتابداری» و مفهومی که واقعاً از آن مراد است، بهکلی از هم جدا افتاده‌اند. همانطور که نمی‌توان از لفظ «روستا» معنای شهر را دریافت، ناممکن است که با لفظ «کتابدار» به مفهوم امروزی آن پی برد.» (1378: 21-22).
ابرامی همچنین درخصوص چرایی استفاده از این اصطلاح بهجای کتابداری نوشته است:
«علمی که امروزه بهصورت پدیده‌ای چندنظامی و چندبعدی درآمده و با کلّ دانش ضبطشدۀ آدمی از جهات کیفی و کمّی سر وکار دارد، چنان است که به هیچ روی کلمۀ کتابداری گویای ماهیت آن نیست. واژۀ «دانش‌شناسی» از همین روی در این کتاب بهکار گرفته شده است. دانشPشناسی در مفهوم وسیع آن معنای علوم کتابداری و اطلاعات هر دو را در بر دارد. مراد از بهکاربستن این واژه آن نبوده است که یکباره ارج و ارزش یک حرفه را به یاری کلمه و عبارات بالا بریم. پیداست که چنین کاری عبث است. غرض، تنها متوجهشدن به یک واقعیت است _ کتابداری با آموزش و پژوهش بیش از هر چیز بستگی دارد. کلمۀ دانش در زبان فارسی به صورتهای گوناگونی برای واژه‌سازی در مراحل مختلف آموزش و پژوهش بهکار رفته است: دانش‌آموز، دانشجو، دانشکده، دانشسرا، دانشگاه، دانشیار، دانش‌آموخته.... دانش‌شناسی همان است که کتابداری و علم اطلاعات در پی آن است: شناخت دانش و معرفی و گسترش آن. دانش به معنای Knowledge. واژه دانش‌شناسی به عنوان معادلی برای یک واژۀ بیگانه برگزیده نشده و شاید گرچه در زبان فارسی بهسادگی بهدست آمده در زبان‌های دیگر معادلی برای آن باید وضع گردد. با اینهمه، کلمۀ کتابداری یکسره کنار گذاشته نشده است، زیرا زمان باید تا دانش‌شناسی جای خود را باز کند. هر دو عبارت در این کتاب به صورت مترادف به کار رفتهاند. (1355: ص6).
از اولینباری که «ابرامی» دانش‌شناسی را بهجای کتابداری بهکار برد تا پیشکلامی که بر چاپ دوم کتاب دانش‌شناسی در سال 1378 نوشت، تقریباً ربع قرن گذشت. تأکید دوبارۀ او بر دانش‌شناسی قابل تأمل است. از نظر او: «دانش‌شناسی دانش دانش‌هاست؛ مادر دانش‌هاست و دانش‌شناس، نگاهبان و گستراننده جملگی دانسته‌ها و آگاهی‌های انسان است.» (1378: 8). این ثبات فکری و وسعت نظر که نشانی از عمق نگاه و درک او نسبت به رشته است، شایسته تأمل است. ابرامی در جای دیگر نیز اشاره می‌کند:
واژۀ دانش‌شناسی برای منظوری که اینجا پیشنهاد می‌شود از جهاتی جامع‌تر از Epistemology خواهد بود، زیرا فرد دانش‌شناس نهتنها از نظر فلسفۀ آموزش و پرورش با تئوری، منشأ، ماهیت، روش‌ها و محدودیت‌های علم و معرفت آشنایی پیدا می‌کند، بلکه از جهت فیزیکی یعنی اخذ منابع دانش و گسترش آنها وظایفی عهده‌دار می‌شود. کلمۀ معادل دانش‌شناسی که نویسنده در زبان انگلیسی پیشنهاد کرده و مورد تأیید چند تن از استادان وی قرار گرفته Universology است. این کلمه از دو جزء تشکیل یافته است؛ یکی Universe که در اینجا به معنای «عالم کل دانش» و هم ردیف با همین جزء در کلمه University و دیگری Logy به معنای شناخت و آگاهی علمی است»(1387: 22-23).
پس از ابرامی، افراد دیگری نیز بر اصطلاح «دانش‌شناسی» تأکید داشته‌اند. از میان آنها، برخی آن را صراحتاً بهعنوان جایگزینی برای رشته به کار برده‌اند و برخی به شکل دیگری نسبت به آن واکنش و تمایل نشان داده‌اند. اضافه بر این، دانش‌شناسی در طول سالیان گذشته هم عنوان برخی از مجلههای رشته شده و هم در عنوان کتاب‌ها و مقالههای رشته جای خود را باز کرده است (بسیاری از آنها در متن و در بخش منابع آمده است). بهعنوان مثال، درخصوص نشریات رشته، به سه مورد بسنده می‌شود:
در سال 1386 انجمن علمی _ دانشجویی کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه پیام نور قم، مجله «دانش‌شناسی» را راه‌اندازی کرد. سردبیر این نشریه «قاسم شمس‌اللهی» بود.
نخستین شماره فصلنامۀ دانش‌شناسی در بهار 1387 منتشر شد. در زیرعنوان این نشریه در داخل پرانتز «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات» قید شده است. مدیرمسئول این نشریه «موسی مجیدی» سردبیر آن «زهرا اباذری» و صاحبامتیاز آن دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال است. تاکنون 28 شماره از این نشریه منتشر شده است. گردانندگان این نشریه، برای دانش‌شناسی معادل لاتین Epistemology را انتخاب کرده‌اند.
در سال 1387 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد علمی دانشگاه افسری امام علی(ع)، نشریه «دانش‌شناسی و اطلاع‌رسانی» را با مدیرمسئولی و سردبیری حسین سجّادیان منتشر کرد.
بههرحال، به سبب درک عمیق مفهوم دانش‌شناسی در میان اهالی رشته و نیز مقاومت سنّتی در میان برخی سرآمدان حرفه، دانش‌شناسی تا اوایل دهۀ نود شمسی مورد پذیرش عام قرار نگرفت.
رویکرد دوم: علم اطلاعات
این رویکرد طرفداران بسیار زیادی در کشور دارد. تعداد اندکی از طرفداران آن ایده‌های خود را مکتوب کرده‌اند. سردسته این رویکرد «عباس حُرّی» است. وی که متفکری نامی در این حوزه است، در کتاب مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی که حاوی 28 مقاله است، به تبیین شاخه نظری علم اطلاعات (اطلاع‌شناسی) و شاخه عملی آن (اطلاع‌رسانی) با طرح مباحثی درباره اطلاعات و اطلاع‌رسانی و جنبه‌های مختلف آنها (نظیر اطلاعات خرد و کلان و چرخه اطلاعات)، نظام‌های اطلاع‌رسانی، اطلاعPرسانی: اصطلاحی نو با مضمونی کهن، و مدیریت اطلاعات پرداخته است. علاوه بر این، در دو اثر مدیریت دانش و مدیریت اطلاعات در کتابداری و اطلاع‌رسانی: نگرش‌ها و پژوهش‌ها مدیریت دانش و مدیریت اطلاعات را پاره‌های پیکره واحد رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی دانسته است. همچنین، «حُرّی» در اثر ماندگار درآمدی بر اطلاع‌شناسی: کارکردها و کاربردها به طرح مباحث نوینی در حوزۀ علم اطلاعات پرداخت. «حُرّی» مبدع اصطلاح اطلاع‌شناسی و توسعهدهندۀ مفاهیم متعددی در این حوزه همچون «نظریه کوانتومی اطلاعات»، «اکولوژی اطلاعات»، «پیوند اطلاعات بالقوه و بالفعل» و «روش تحلیل اطلاع‌شناختی» نیز هست. اضافه بر این، او نشریۀ تخصصی اطلاع‌شناسی را تأسیس کرد. حُرّی در یازدهمین مجمع عمومی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران که در۳۰ فروردین۱۳۹۱ در کتابخانه ملی ایران برگزار شد، درباره نام رشته به ایراد سخنرانی پرداخت. وی ضمن برشمردن پیشفرضهای مربوط به داده، اطلاعات و دانش؛ نام «علم اطلاعات» را برای رشته مناسب دانست:
بنده نسبت به اسم حساسیت ندارم. اما معتقدم اسمی را که برای یک حرکت برمی‌گزینیم، باید بامسمّا باشد. بر اساس اشارات کوتاهی که داشتم، نظر بنده در تغییر نام رشته «علم اطلاعات» است. یکی از استادان بنده گفته بود: «اطلاع‌رسان کتابداری است که کارش را خوب انجام دهد». کتابداران دو دسته هستند؛ کسانی که کارشان را خوب انجام میدهند و کسانی که خوب انجام نمی‌دهند. دستۀ اول خودبهخود اطلاع‌رسان هستند. زمانی که می‌گوییم کتابداری یعنی مدیریت بر کتاب که اطلاعات مکتوب است. کار اطلاع‌رسان نیز همین است. کتابداری و اطلاع‌رسانی حشو دارد و یکی از آنها باید حذف گردد (حُرّی، 1391).
همچنین حُرّی معتقد بود که علم اطلاعات دو زیرشاخه با نام‌های اطلاع‌شناسی و اطلاع‌رسانی دارد:
علم اطلاعات دو چهره دارد یکی «اطلاع‌شناسی» و دیگری «اطلاع‌رسانی». اطلاع‌رسانی نه اینکه اطلاع می‌رساند، بلکه تمام حرکات سازماندهی، اشاعه و... را در بر می‌گیرد. بههرحال نظر من این است که رشتۀ ما «علم اطلاعات» است و به دو زیرشاخۀ نظری و عملی، یعنی اطلاع‌رسانی و اطلاع‌شناسی تقسیم‌بندی می‌شود (حُرّی، 1391).
حُرّی برای عنوان رشته «علم اطلاعات» را بهتنهایی پیشنهاد کرد و معتقد بود جزء اول آن یعنی اطلاع‌شناسی معادل کلی برای دانش‌شناسی نیز هست.
بررسی متون رشته نشان می‌دهد مفهوم «علم اطلاعات» مورد توجه افراد دیگری نیز قرار گرفته است. از جملۀ این افراد می‌توان به «مرتضی کوکبی» اشاره کرد که نقش مؤثری در روشنگری عنوان رشته داشته است. وی در مقاله‌ای باعنوان «اطلاع‌رسانی، علم اطلاع‌رسانی، یا علم اطلاعات؟» که در سال 1382 در «فصلنامه کتاب» به چاپ رساند، بر روی مسئله‌ای انگشت گذاشت که گمشدۀ رشته و اهالی آن بود. موشکافی کوکبی در این مقاله که از عنوان آن پیداست، قابل تقدیر است. او در عین تبیین مفاهیم عنوان رشته به فارسی و انگلیسی، بر ترجمۀ نادرست «اطلاع‌رسانی/ علم اطلاع‌رسانی» برای اصطلاح انگلیسی «information science» که اولینبار در سال 1351 اتفاق افتاده بود، صحّه گذاشت. البته، اشتباهی که تصحیح آن 40 سال به طول انجامید. همچنین، کوکبی همانند حُرّی سخنران ویژه همایش «چالش‌های علم اطلاعات» بود و درخصوص «چالش‌های علم اطلاعات» سخن گفت. او در مصاحبه با خبرگزاری لیزنا در سوم مهر1391 درخصوص تغییر نام رشته گفت:
بنده موافق صددرصد تغییر نام رشته بودم، البته به نظرم اگر «علم اطلاعات» بهتنهایی گذاشته می‌شد شاید بهتر بود اما با عنوان جدید نیز مخالف نیستم، زیرا دانش‌شناسی می‌تواند بهنوعی جنبه‌های مختلف کار ما را نشان دهد (کوکبی، 1391).
«نرگس نشاط» با سردبیری فصلنامه «اطلاع‌شناسی» در پاییز 1382، بارقه‌های امید را در میان طرفداران مکتب «علم اطلاعات» دوچندان کرد. اگرچه عمر نشریه کوتاه بود و تنها 30 شماره از آن منتشر شد، امّا نگاهی به حوزه‌هایی که مقالات در آنها منتشر شده است (نظیر فلسفه اطلاعات، مصورسازی اطلاعات، نظریه‌های علم اطلاعات، نظریه کوانتومی اطلاعات، هوش مصنوعی، نظام‌های هوشمند اطلاعات، بازیابی اطلاعات، جنبه‌های اجتماعی اطلاعات، مشاوره اطلاعاتی، اقتصاد اطلاعات، دانش جهانی، اطلاعات و ارتباطات، جغرافیای سیاسی اطلاعات، نقشه علم، نقشه دانش، مدیریت اطلاعات، مدیریت دانش، مدیریت دانش سازمانی، و...) نشان می‌دهد اطلاع‌شناسی بیش از هر نشریۀ دیگری مروّج علم اطلاعات بوده است. این نشریه با چاپ مطالبی دربارۀ موضوعاتی که پیش‌تر اشاره شد، خودباوری را در میان اهالی رشته بهخصوص نسل جوان چندبرابر کرد. افزون بر این، «نشاط» در دو مقاله با عنوان‌های «در جستجوی معنا: رهیافتی معناشناختی در علم اطلاعات» و «ضرورت تفکر فرا رشته‌ای در مطالعه علم اطلاعات » نشان داده که علم اطلاعات را پذیرفته است.
از جمله افراد دیگری که برای توسعه و گسترش مفهوم «علم اطلاعات» تلاش کرده «چشمه‌سهرابی» است. او در عین پیروی از مکتب حُرّی یعنی «علم اطلاعات: اطلاع‌شناسی و اطلاع‌رسانی» پیرو مکتب فکری «اطلاعات و ارتباطات» برنارد می‌یژ[1] نیز هست. لذا، او همانند دیگر پیروان مکتب می‌یژ، اطلاعات را درونمایه ارتباطات می‌داند. برای او موضوع علم اطلاعات «اطلاعات» است. چنانکه در مقاله «علم اطلاعات: ریشه‌شناسی، موضوع، قلمرو و جریان‌های فکری» نوشته است:
«طبیعی است که هر علمی، موضوع یا موضوعاتی را مطالعه می‌کند. همان‌گونه که فیزیک «مواد»، زبان‌شناسی «زبان»، زمین‌شناسی «زمین»، دندان‌پزشکی «دندان»، جامعه‌شناسی «جامعه»، و کتابداری «کتابخانه» را مطالعه می‌کند، موضوع مورد مطالعه علم اطلاعات نیز «اطلاعات» است. بهعبارت روشن‌تر، علم اطلاعات پدیده‌های اطلاعاتی را مطالعه می‌کند.» (شعبانی و چشمه‌سهرابی، 1386: 12).
همچنین، او ضمن بیان مختصر تاریخچه، موضوع و قلمروِ علم اطلاعات، به رابطۀ بین علم اطلاعات و کتابداری نیز پرداخته است و در این باره می‌نویسد: «علم اطلاعات دامنه و قلمروِ بسیار وسیعی دارد و حوزههای معرفتی متعددی را دربرمی‌گیرد که کتابداری یکی از آنهاست.» (ص 15).
همین نگرش باعث شد او همایش ملّی «چالش‌های علم اطلاعات» را در روزهای نهم و دهم خرداد1386 با کمک احمد شعبانی و همکاران گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه اصفهان و بهخصوص دانشجویان فعال آن گروه برگزار کند. این همایش، نخستین همایش با عنوان «علم اطلاعات» در کشور بود که به تبیین این حوزه پرداخت.
بههرحال، حوزۀ علم اطلاعات همچون چتری وسیع نحله‌های فکری و گرایش‌های تحصیلی متعددی مانند مدیریت اطلاعات، مدیریت دانش، بازیابی اطلاعات، سازماندهی اطلاعات و... را دربرمی‌گیرد که در این مختصر نه مجال پرداختن به تکتک آنهاست و نه ذکر دیدگاه‌ها و خدمات طرفداران آنها.
رویکرد سوم: رویکرد عنوان ترکیبی(یا دو وجهی)
بر خلاف دو رویکرد قبلی که سردستۀ مشخصی دارند، این رویکرد بهدلیل تعدد و تنوع عنوانی و فکری و همچنین تغییر مداوم دیدگاه برخی از افراد، فاقد سردسته مشخصی است. عنوان‌های این رویکرد مشابه عنوان قبلی رشته (علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی) دووجهی است. از میان عنوان‌های دووجهی رشته، اولین مورد عنوان «دانش‌شناسی و اطلاع‌رسانی» است که توسط غلامرضا فدایی در مقاله‌ای با عنوان«کتابداری و اطلاع‌رسانی: در جستجوی هویّتی نو» در زمستان86 و در نشریۀ «فصلنامه کتاب» پیشنهاد شد. «فدایی» بعدها در کتاب مقدمه‌ای بر هویّت کتابداری و اطلاع‌رسانی بهتفصیل دربارۀ عنوان رشته بحث و در نهایت اصطلاح دانش‌شناسی را جایگزین مناسبی برای کتابداری دانست. او در بخشی با عنوان «دانش‌شناسی و اطلاع‌رسانی؛ اسمی با مسمی؟» که برگرفته از همان مقالۀ پیشین است، به بحث در این باره پرداخته است. البته او مدتی بعد تغییر رأی داد و عنوان «علوم یا مدیریت بازیابی و اشاعۀ اطلاعات و دانش» را پیشنهاد داد. وی درخصوص این عنوان چنین می‌نویسد:
عنوان علوم (مدیریت) بازیابی و اشاعۀ اطلاعات از جنبه‌های مختلف می‌تواند کارکردهای رشته را بهخوبی بیان و ویژگیهای عملیاتی آن را بازگو کند. امّا جنبۀ دوم آن به عادت افراد و تبلیغ نسبت به آن بستگی دارد. چنانچه رأی جمع نسبت به آن تعلق گیرد، می‌تواند مانند بسیاری از واژه‌ها که در آغاز برای جمعی تازگی دارد و یا ثقیل است و بهمرور زمان جا می‌افتد، آهستهآهسته جای خود را باز می‌کند و مقبول عام قرار گیرد (فدایی، 1389).
«فدایی» بعدها از این عنوان نیز عدول کرد و «علوم اطلاعات» را برای عنوان رشته پیشنهاد داد. او در یادداشتی که بر شمارۀ2 (تابستان 1391) نشریۀ تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی نوشته، می‌گوید:
من در مقالات خود در کتاب مقدمه‌ای بر کتابداری و اطلاع‌رسانی (مقالات 8، 9، 10، 11)، در این باره بحث کرده‌ام و تغییراتی را در این زمینه پذیرفته‌ام. ابتدا به دانش‌شناسی گرایش داشتم، سپس آن را به بازیابی اطلاعات به عنوان اصلیترین کارکرد حوزۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی روی آوردم و سرانجام به «علوم اطلاعات» به عنوان چتر حمایتی برای حوزۀ بزرگ کتابداری و اطلاع‌رسانی رسیدم، اما سرانجام نظر جمع بر علم اطلاعات و دانش‌شناسی قرار گرفت (ص192).
دومین مورد «مطالعات کتابداری و علم اطلاعات» است که بعدها عنوان نشریه دانشگاه شهید چمران اهواز نیز شد. اولین شمارۀ این نشریه در بهار 1388 به صاحبامتیازی دانشگاه شهیدچمران، مدیرمسئولی بهمن نجاریان و سردبیری عبدالحسین فرج‌پهلو منتشر شد. در بخش راهنمای نگارش مقالات نخستین شمارۀ نشریه چنین نگاشته شده است: «فصلنامه علمی _ پژوهشی مطالعات کتابداری و علم اطلاعات آماده پذیرش مقالات پژوهشی بکر در زمینه‌های گوناگون حوزۀ کتابداری و علم اطلاعات است». از این نشریه تاکنون 15 شماره منتشر شده است.
«رحمت‌الله فتاحی» در سال 1388 از طریق گروه بحث الکترونیکی کتابداری و اطلاع‌رسانی، سهعنوان «علوم کتابداری و مدیریت اطلاعات»، «مدیریت اطلاعات و علوم کتابداری»، و «علوم اطلاعات و کتابداری» را برای اعلامنظر استادان، دانشجویان، و علاقه‌مندان رشته ارسال و اعلام کرد عنوان جدید رشته یکی از این سه گزینه خواهد بود (حیدری، 1389). بهنظر می‌رسد این عنوان‌های پیشنهادی، جمع‌بندی نظرهای اعضای شورای برنامه‌ریزی رشته باشد. البته در دو مورد از عنوان‌های پیشنهادی، یک جزء آنها «مدیریت اطلاعات» است که گرایش فکری فتاحی را نشان می‌دهد، زیرا وی در تدوین برنامه درسی گرایش «مدیریت اطلاعات» در مقطع کارشناسی ارشد در سال‌های 1382 -1383 نقش کلیدی داشت. افزون بر این، فتاحی سردبیر مجلۀ «پردازش و مدیریت اطلاعات» نیز هست.
غلامرضا حیدری در سال 1389 در مقاله‌ای با عنوان «تغییر نام و محتوای آموزشی حوزۀ کتابداری و علم اطلاعات بر اساس مفهوم هستۀ این حوزه و پارادایم غالب عصر حاضر: تدوین چارچوبی برای تفکر» هم در عنوان و هم در متن مقاله، عنوان «کتابداری و علم اطلاعات» را بهکار برد و آن را مناسب دانست. افزو ن بر این، وی در متون مختلفی این عنوان را بهکار برده و درخصوص بهکارگیری آن گفته است:
نگارنده مدتی است در نوشته‌های خود از عنوان «کتابداری و علم اطلاعات» استفاده می‌کند. این موضوع تنها یک سلیقۀ فردی نیست، بلکه اعتقاد بر این است که عنوان مذکور، برای عنوان انگلیسی این حوزه معادل بهتری است. از طرفی، از اصطلاح کتابداری به دو دلیل استفاده شده است: نخست بهخاطر توجه به پیشینۀ تاریخی این حوزه و دوم به دلیل برداشتی که از پیشینۀ این گونه تغییرات در اسامی دیگر حوزه‌ها وجود دارد و معمولاً از عبارت قدیمی هم تا مدت‌ها برای معرفی و شناساندن عنوان و اصطلاح هم استفاده می‌شود. از این رو، بهطور موقت لازم است تا از این اصطلاح هم استفاده شود، امّا در اصل و در نهایت منظور از به کارگیری این اصطلاح، معرفی عبارت علم اطلاعات بوده است(1389، ص 144).
البته، حیدری عنوان‌های دیگری مانند «علم اطلاعات»، «مدیریت اطلاعات» و «مدیریت دانش» را نیز برای عنوان رشته پیشنهاد کرد و چنانکه در جملۀ پایانی متن نیز مشخص است، تمایل او بیشتر بر اصطلاح علم اطلاعات بوده است.
افزون بر آنچه اشاره شد، عنوان‌های دیگری نظیر «ارتباطات جمعی و مدیریت دانش/ اطلاعات»، «مدیریت اطلاعات و ارتباطات»، «مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی»، «مدیریت کتابداری و اطلاع‌رسانی»، نیز پیشنهاد شد (فتاحی، رجبعلی بگلو و آخشیک،1393، ص 205-206)، که چون در حد یک پیشنهاد بود، از بحث دربارۀ آنها صرف‌نظر می‌شود.
البته، باید به عنوان‌های پیشنهادی دیگری نیز اشاره کرد که در هیچ یک از رویکردهای فوق جای نمی‌گیرند. در برخی نگاه فناورانه غالب است، مانند «مهندسی ناوبری اطلاعات»، «مدیریت فناوری اطلاعات»، و «سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی» و در برخی دیگر وجه خدمات‌رسانی، تجربی، و... رشته. از جمله این عنوانها باید به «دانشورزی» اشاره کرد که توسط «محمدحسین دیّانی» پیشنهاد شد. دیّانی از چهره‌های تأثیرگذار در کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران است که کنکاش و تتّبع قابل تأملی در برنامه‌های درسی رشته داشته است. اگرچه توفیق یار عنوان انتخابی دیّانی برای رشته نشد، ولی پشتوانۀ فکری و ژرفاندیشی او در انتخاب این عنوان ستودنی است. وی دربارۀ دانشورزی می‌نویسد:
من نیز با بهره‌گیری از مفهوم مورد اشاره پیتر دراکر برای کسانی که در سه دهه اول قرن 21 جایگاه ویژه‌ای می‌یابند یعنی knowledge worker که شما آن را دانش کار ترجمه کرده‌اید، در قیاس با کشاورزی و کشاورز، دانشورزی را بهجای کتابداری و دانشورز را برای کتابدار پیشنهاد کرده‌ام. در این مورد مقاله‌ای هم نه من، بلکه دیگری نوشته است. نشریه‌ای با همین نام نیز منتشر می‌شود و مؤسسه‌ای فرهنگی با همین نام ثبت شده است و آدرس رایانامه‌ام نیز با همین نام است. برخی از همکاران نیز در سخنان خود و یا در نوشته‌های خود از آن استفاده می‌کنند.... [2]
افزون بر این، اصطلاح «دانشورزی» در عنوان دو مورد از متون رشته نیز آمده است. نخست در سال 1379 که «ابوالفضل هاشمی » آن را در کتاب «واژگان کتابداری و اطلاع‌رسانی (واژگان دانشورزی و دانش‌شناسی)» بهکار برد، و دوم در سال 1383 در مقاله‌ای با عنوان «دانشورزی، نامی به گستردگی دانش و پیشۀ کتابداری». البته در مورد دوم، «محمد دشتی نیشابوری» مفهوم دانشورز را بسط داده است.
پرسش چهارم: دیدگاه‌ها و آثار تأثیرگذار در عنوان انتخابی جدید
در پاسخ به پرسش چهارم پژوهش، یافته‌ها نشان داد عنوان انتخابی جدید، متأثر از دیدگاه‌ها و آثار نویسندگان و چهره‌های متعددی است که در این میان نقش هوشنگ ابرامی و عباس حُرّی پررنگ‌تر است.
پرسش پنجم: دیدگاه‌ها و تلاش‌ها: پیشزمینههای تغییر
مجموع تلاش‌ها و اقدامهای صورتگرفته درخصوص تغییر نام رشته و بازنگری در برنامه درسی در نیمقرن گذشته (مطابق دو وجه عنوان جدید یعنی «علم اطلاعات» و «دانش‌شناسی»)، در شش دسته به شرح زیر تقسیم می‌شود:
دسته اول: تحقیقات انجام‌شده درخصوص تغییر نام رشته و سرفصل‌ها
مجموع تحقیقاتی که در کشور درخصوص تغییر نام رشته و یا سرفصل‌ها انجام شده، فارغ از اینکه محتوای آنها از نظر علمی مورد تأیید باشد یا نباشد، در دو قسمت بر اساس تاریخ نشر ذکر شده‌اند:
الف) مطالعات مربوط به تغییر نام رشته
جدول 3. تحقیقات انجام‌شده مرتبط با تغییر نام رشته
|
تاریخ |
نویسنده |
عنوان مقاله |
نتیجه |
|
1377 |
علیرضا سعادت |
مفهوم و جامعیت عنوان کتابداری برای معرفی حرفه |
نظرخواهی از 80 دانشجوی کارشناسی و کارشناسیارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی مشهد در مورد نام رشته. 89% نام را مناسب ندانسته و خواهان تغییر آن بودند. |
|
1382 |
زاهد بیگدلی و زویا آبام |
عوامل مؤثر در انتخاب رشته تحصیلی و تغییر نگرش دانشجویان کتابداری و روان شناسی بالینی دردانشگاه شهید چمران اهواز |
حدود 87% دانشجویان کتابداری به میزان «خیلی‌زیاد» و «زیاد» معتقد به تغییر نام این رشته هستند و از نام رشتة تحصیلی خود ناراضی هستند. |
|
1386 |
منصور ترکیان‌تبار |
عوامل مؤثر بر گرایش به رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی |
73% دانشجویان با تغییر نام رشته موافق بودند. 76.5% پاسخدهندگان نیز بر این باورند که تغییر نام می‌تواند به ایجاد انگیزه و همین‌طور پویایی رشته کمک کند. |
|
1388 |
محمدرضا داورپناه، رحمت‌الله فتاحی، و عبدالرسول خسروی |
نظرسنجی از جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران پیرامون نام رشته و احتمال بازنگری در آن |
84% جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی هم خواهان تغییر نام و هم خواهان تغییر در برنامه‌های درسی بودند. |
|
زهرا ساروخانی |
سنجش میزان علاقه‌مندی دانشجویان کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران برای ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد این رشته |
خواستار تغییرنام رشته به نامی با مسما |
|
|
1389 |
محمد حسن‌زاده و زینب غیوری |
دیدگاه جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی در خصوص تغییر در محتوا، آموزش و عنوان رشته، |
خواهان تغییر نام رشته، محتوا و آموزش. نتایج نشان داد که جامعه کتابداری نسبت به تغییر در حوزه محتوا و آموزش نظر یکسانی دارند ولی نسبت به عنوان رشته نظر یکسانی ندارند. |
|
غلامرضا حیدری |
تغییر نام و محتوای آموزشی حوزه کتابداری و علم اطلاعات بر اساس مفهوم هسته این حوزه و پارادایم غالب عصر حاضر: تدوین چارچوبی برای تفکر |
- |
|
|
1390 |
پریسا ملک احمدی، نیره‌السادات سلیمان‌زاده نجفی، و بهاره آتش‌پور |
آیا لازم است نام رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران تغییر کند؟ |
نتایج پژوهش حاکی از آن است که در مجموعِ در دانشگاه‌های مورد بررسی در سه قاره اروپا، آمریکا و استرالیا، رایج‌ترین نام برای رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» (88/29%) و رایج‌ترین نام برای دانشکده مجری این رشته نیز «دانشکده کتابداری» (25%) است. |
|
1391 |
رحمت‌الله فتاحی |
تغییر نام رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی |
- |
ب) مطالعات مربوط به تغییر و بازنگری برنامه درسی و سرفصل‌ها
جدول 4. تحقیقات انجام شده مرتبط با تغییر و بازنگری در برنامه درسی و سرفصل‌ها
|
مقطع |
تاریخ |
نویسنده |
عنوان مقاله |
|
کاردانی |
1390 |
نصیری، حسین‌پور و معرف‌زاده |
بررسی سرفصل برنامه تحصیلی دوره کاردانی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در آموزش عالی ایران |
|
کارشناسی |
1373 |
دیانی |
تحلیل برنامه درسی و عملکرد دانشجویان کتابداری در گرایش علوم پایه (مطالعه موردی) |
|
1383 |
نوکاریزی |
بررسی برنامه‌های درسی کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
|
|
1384 |
مختاری |
برنامه درسی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی در مقطع کارشناسی ارشد |
|
|
1385 |
تهوری |
لزوم بازنگری در برنامه‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی با توجه به نیازهای مهارتی جدید کتابداران و اطلاع‌رسانان |
|
|
1387 |
بنی اقبال و سید علوی |
تحلیل محتوای متون انگلیسی برای دانشجویان کتابداری و اطلاع‌رسانی، برای تعیین میزان پوشش موضوعی، پوشش واژگانی و پوشش سرفصل درس های تخصصی دوره کارشناسی |
|
|
1389 |
بنی اقبال و رضوی صدر |
تحلیل محتوای متون تخصصی انگلیسی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و مقایسه با سرفصل‌های مصوب |
|
|
1390 |
دیانی |
پیش آگاهی برای اجرای برنامه جدید دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
|
|
مختلف |
1390 |
فدایی و برمر |
دانشکده کتابداری و اطلاع‌رسانی: گروه‌ها، رشته‌ها، گرایش‌ها و مقاطع تحصیلی پیشنهادی |
|
1391 |
طاهری و علایی آرانی |
بررسی تطبیقی گرایش‌های رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشورهای انگلستان، کانادا و آمریکا با ایران: با تأکید بر تأثیر آنها بر میزان تولید علم در عرصه بین‌المللی |
افزون بر آنچه اشاره شد، «حیاتی» (1378)، «دیانی» (1379)، و «فتاحی» (1379) نیز در نوشته‌های خود بر ضرورت تغییر و بازنگری در سرفصل‌های رشته تأکید کرده‌اند.
دسته دوم: تلاش‌های صورتگرفته در راستای تدوین یا بازنگری برنامه درسی
در جدول 5 سعی شده مجموع تلاش‌های افراد، گروه‌های آموزشی و کمیته برنامه‌ریزی رشته درخصوص تدوین یا بازنگری برنامه درسی رشته از آغاز تا زمان تغییر عنوان رشته بر اساس تاریخ آورده شود.
جدول5. تلاش‌ها و اقدامهای صورتگرفته درخصوص تدوین یا بازنگری در برنامه درسی رشته
|
ردیف |
تاریخ |
فرد / گروه/ کمیته |
عنوان برنامه درسی |
مقطع |
وضعیت |
|
1 |
قبل از انقلاب |
گروه کتابداری دانشگاه تهران |
برنامه درسی کتابداری |
کارشناسی |
منسوخ شده |
|
2 |
گروه کتابداری دانشگاه تبریز |
برنامه درسی کتابداری |
|||
|
3 |
1365 |
کمیته برنامه‌ریزی رشته |
برنامه درسی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی: گرایش کتابخانه‌های دانشگاهی |
کارشناسی ارشد |
|
|
4 |
گرایش کتابخانه‌های عمومی |
||||
|
5 |
گرایش کتابخانه‌های آموزشگاهی |
||||
|
6 |
گرایش اطلاع‌رسانی |
||||
|
7 |
1369 |
برنامه درسی کتابداری(با شش گرایش) |
کارشناسی |
||
|
8 |
1373 |
برنامه درسی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
دکترا |
||
|
9 |
1375 |
برنامه درسی کتابداری(با شش گرایش) |
کارشناسی |
||
|
10 |
1378 |
برنامه درسی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
کاردانی ناپیوسته |
- |
|
|
11 |
1382 |
گروه آموزشی دانشگاه فردوسی |
مدیریت فناوری اطلاعات |
کارشناسی ارشد |
برنامه پیشنهادی |
|
12 |
1382 |
گروه آموزشی دانشگاه فردوسی |
مدیریت اطلاعات |
کارشناسی ارشد |
|
|
13 |
1383 |
لیلا مرتضایی |
برنامه درسی گرایش اطلاع‌رسانی |
کارشناسی ارشد |
|
|
14 |
1383 |
جعفر مهراد |
برنامه درسی مدیریت اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی |
کارشناسی ارشد |
|
|
15 |
1385 |
گروه آموزشی دانشگاه اصفهان |
مدیریت اطلاعات |
کارشناسی ارشد |
منسوخ شده |
|
16 |
1388 |
کمیته برنامه‌ریزی رشته |
برنامه درسی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
کارشناسی |
|
|
17 |
1388-1390 |
رشته علم‌سنجی |
کارشناسی ارشد |
لازم الاجرا |
|
|
18 |
رشته دانشنامه‌نگاری |
||||
|
19 |
رشته مدیریت و سازماندهی نسخه‌های خطی |
||||
|
20 |
رشته مطالعات آرشیو |
||||
|
21 |
1390 |
مطالعات کتابخانه‌های عمومی |
|||
|
22 |
1391 |
مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی |
|||
|
23 |
مدیریت اطلاعات |
دسته سوم: ایجاد گرایش یا دورۀ جدید در مقاطع تحصیلی
جدول 6. گرایش‌های ایجادشده در مقاطع مختلف تحصیلی رشته
|
ردیف |
تاریخ |
ایجاد کننده |
عنوان گرایش یا دوره |
مقطع |
|
1 |
1365 |
کمیته برنامه ریزی رشته |
گرایش اطلاع‌رسانی |
ارشد |
|
2 |
1373 |
دوره کتابداری و اطلاع‌رسانی |
دکترا |
|
|
3 |
1385 |
گروه آموزشی دانشگاه اصفهان |
گرایش مدیریت اطلاعات |
کارشناسی ارشد |
|
4 |
1392 |
کمیته برنامه‌ریزی رشته |
گرایش مدیریت اطلاعات |
|
|
5 |
بازیابی اطلاعات و دانش |
دکترا |
دسته چهارم: برگزاری همایش و گردهمایی
در راستای تغییر نام رشته به علم اطلاعات، دانشگاه اصفهان در روزهای نهم و دهم خرداد1386 همایش «چالش‌های علم اطلاعات» را که اولین همایش سراسری درباره علم اطلاعات در کشور بود، برگزار کرد. در پیام دبیر علمی این همایش (چشمه‌سهرابی) چنین آمده است:
«همایش حاضر که با عنوان چالش‌های علم اطلاعات نامگذاری شده، بر آن است که در حدّ توان خود، نهتنها به بررسی برخی زوایای پیدا و پنهان علم اطلاعات بپردازد و یا مروری بر آنها داشته باشد، بلکه تلاش خواهد کرد مجموعه فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و پدیده‌هایی که در طی ربع قرن گذشته حرفه ما را به مبارزه طلبیده و کتابداران و اطلاع‌رسانان را نیز به واکنش واداشته را به بحث و گفتگو بگذارد. باشد که تا از این رهگذر، پاسخی به برخی چالش‌های موجود و یا پیش روی اطلاع‌رسانان داده باشد» (همایش چالش‌های علم اطلاعات، 1386، ص ر- ز).
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز در سال 1388، همایش سراسری«مدیریت دانش و علوم اطلاعات: پیوندها و برهم کنش‌ها» را در کتابخانه ملی برگزار کردند. دبیر علمی این همایش محمد حسن‌زاده بود. اسناد هر دو همایش منتشر شده است.
جدول 7. گردهمایی‌ها و همایش‌های برگزار شده در راستای تغییر نام رشته
|
ردیف |
عنوان همایش |
محل برگزاری |
تاریخ برگزاری |
برگزارکننده |
سطح |
دبیر علمی |
|
1 |
چالش‌های علم اطلاعات |
دانشگاه اصفهان |
9-10 خرداد1386 |
گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی |
ملی |
مظفر چشمه‌سهرابی |
|
2 |
مدیریت دانش و علوم اطلاعات: پیوندها و برهم کنش‌ها |
کتابخانه ملی |
26 فروردین 1388 |
پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران |
محمد حسن‌زاده |
|
|
3 |
گردهمایی مدیران گروه‌هایی کتابداری و اطلاع‌رسانی |
دانشگاه تربیت مدرس |
|
کمیته برنامه‌ریزی درسی |
ملی |
- |
دسته پنجم: ایجاد ساختارهای علمی و انتشار مجلههای تخصصی
درخصوص ساختارهای علمی ایجادشده، از جمله مواردی که می‌توان اشاره کرد، تأسیس قطب مدیریت دانش توسط گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال1390 است.
دربارۀ مجلههای تخصصی نیز، تا قبل از تغییر نام رشته، چهار مجله در کشور منتشر شد که در عنوان آنها اصطلاح «علم اطلاعات» یا «دانش‌شناسی» وجود داشت.
جدول 8. مشخصات مجلههای علمیِ منتشرۀ رشته تا قبل از تغییر نام
|
ردیف |
عنوان مجله |
سال نشر |
صاحب امتیاز |
مدیر مسئول |
سردبیر |
|
1 |
دانش‌شناسی |
1386 |
انجمن علمی_ دانشجویی کتابداری و اطلاع‌رسانی _ دانشگاه پیام نور قم |
- |
قاسم شمس‌اللهی |
|
2 |
فصلنامه دانش‌شناسی |
بهار 1387 |
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال |
موسی مجیدی |
زهرا اباذری |
|
3 |
دانش‌شناسی و اطلاع‌رسانی |
1387 |
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد علمی دانشگاه افسری امام‌علی(ع) |
حسین سجادیان |
حسین سجادیان |
|
4 |
مطالعات کتابداری و علم اطلاعات |
1388 |
دانشگاه شهید چمران |
بهمن نجاریان |
عبدالحسین فرج‌پهلو |
دسته ششم: نشر کتاب و مقاله
اگرچه درخصوص عنوان رشته، یعنی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، و تغییر آن به علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مباحث زیادی تاکنون مطرح شده است که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، امّا حقیقتاً در این میان نقش و تأثیر دو مدرک بیش از بقیه بوده است. نخستین مورد، کتاب «مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی» و دومین آن کتاب «شناختی از دانش‌شناسی» است. در ادامه تاریخ‌نگاری دو اصطلاح «علم اطلاعات» و «دانش‌شناسی» در عنوان متون فارسی تا قبل از تغییر نام رشته آمده است:
الف) تاریخ‌نگاری اصطلاح «علم اطلاعات» در عنوان آثار فارسی
جدول8. تاریخ‌نگاری اصطلاح «علم اطلاعات» در عنوان متون فارسی
|
سال |
نویسنده/ مترجم |
عنوان اثر |
توضیح |
|
1349 |
عصمت الملوک حکیمی |
فن کتابداری، مرکز اسناد و علم اطلاعات |
اصل مقاله از جس شرا است |
|
1373 |
علی اصغر شیری |
اساس علم اطلاعات |
اصل مقاله از کلاس دبیلو اوتن است |
|
1382 |
مرتضی کوکبی |
اطلاع‌رسانی، علم اطلاع‌رسانی، یا علم اطلاعات؟ |
|
|
1386 |
احمد شعبانی و مظفر چشمه سهرابی |
خلاصه مقالات همایش چالش‌های علم اطلاعات 9 و 10 خرداد 1386 |
توسط انتشارات دانشگاه اصفهان منتشر شده است. |
|
1386 |
احمد شعبانی و مظفر چشمه سهرابی |
علم اطلاعات و جامعه اطلاعاتی |
مجموعه مقالات همایش است |
|
1386 |
مظفر چشمه‌سهرابی |
علم اطلاعات: ریشه‌شناسی، موضوع، قلمرو و جریان های فکری |
در کتاب علم اطلاعات و جامعه اطلاعاتی منتشر شده است |
|
1388بهار |
نرگس نشاط |
پارادایم‌های نظری و نظریه پردازی در علم اطلاعات |
- |
|
1389 |
حمید محسنی |
واژه نامه علم اطلاعات |
- |
|
1389 شهریور |
محمد حسن‌زاده، سیدامید فاطمی، ابراهیم عمرانی |
مدیریت دانش و علوم اطلاعات: پیوندها و بر هم کنش‌ها (مجموعه مقالات همایش ملی) |
مجموعه مقالات همایش است |
|
1388 پاییز |
امیر ریسمانباف |
بازکاوی پندار بین رشته‌ای بودن علم اطلاعات |
|
|
1389 |
غلامرضا حیدی |
تغییر نام و محتوای آموزشی حوزه کتابداری و علم اطلاعات بر اساس مفهوم هسته این حوزه و پارادایم غالب عصر حاضر:.. |
|
|
1390 |
نرگس نشاط |
در جستجوی معنا: رهیافتی معناشناختی در علم اطلاعات |
|
|
1390 |
نرگش نشاط |
ضرورت تفکر فراشته‌ای در مطالعه علم اطلاعات |
|
|
1390 |
غلامرضا حیدی |
سخن آغازین: قبض و بسط رشته‌ای در کتابداری و علم اطلاعات |
|
|
1390 |
غلامرضا حیدی |
آموزش کتابداری و علم اطلاعات در ایران: موانع و راهکارها |
|
ب) تاریخ‌نگاری اصطلاح «دانش‌شناسی» در عنوان آثار فارسی
جدول 9. تاریخ‌نگاری اصطلاح «دانش‌شناسی» در عنوان متون فارسی
|
سال |
نویسنده/ مترجم |
عنوان اثر |
|
1353 |
هوشنگ ابرامی |
از کتابداری تا دانش‌شناسی |
|
1354 |
هوشنگ ابرامی |
نقطه آغاز: گره کور آموزش دانش‌شناسی |
|
1355 |
هوشنگ ابرامی |
شناختی از دانش‌شناسی |
|
1379 |
ابوالفضل هاشمی |
واژگان کتابداری و اطلاع‌رسانی (واژگان دانشورزی و دانش‌شناسی) |
|
1381 |
حسن اشرفی ریزی |
اولین‌ها در دانش‌شناسی (علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی) |
|
1387 |
محمدرضا محمدی‌فر |
فرهنگ دانش‌شناسی |
|
1387 |
امیر رضا اصنافی |
گاهشمار اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی در 30 سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران |
|
1387 |
زهرا جعفری |
نشست‌های تخصصی اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی (در بیست و یکمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران 12 - 22 اردیبهشت ماه |
|
1389 |
مهشید کریمی |
اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی در مطبوعات |
مجموعه تلاش‌ها و اقدامهای صورتگرفته، راه را بر تغییر نام رشته و سرفصل‌ها هموار کرد. چنانکه پیش‌تر اشاره شد، سرانجام شورای برنامه‌ریزی درسی در تاریخ 23 مهر 1391 عنوان رشته را تغییر داد و سپس در تاریخ 28 بهمن 1393 در سرفصل‌های کارشناسی بازنگری کرد.
بحث و نتیجه‌گیری
چنانکه پیش‌تر اشاره شد، در تاریخ 23 مهر1391 عنوان رشته از «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» پس از 40 سال تلاش و کوشش جامعۀ کتابداری کشور، به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» تغییر یافت. بهدنبال این تغییر عنوان و همچنین تغییر و بازنگری گرایش‌ها و رشته‌های مصوب در مقطع کارشناسی ارشد رشته، سرفصل‌های دورۀ کارشناسی نیز در تاریخ 28 بهمن 1393 توسط کمیتۀ برنامه‌ریزی رشته بازنگری و از این تاریخ لازم الاجرا شد.
نتایج بررسی برنامه‌های درسی و سرفصل‌های مصوب رشته از آغاز تاکنون حکایت از سه دورۀ زمانی دارد که هر دوره دارای عنوان مشخص است. این سه دوره عبارتند از: کتابداری، کتابداری و اطلاع‌رسانی، و علم اطلاعات و دانش‌شناسی. همچنین نتایج نشان داد هدف غالب رشته کتابداری از آغاز تا سال 1365، آموزش فهرست‌نویسی و رده‌بندی، از سال 1365 تا 1385 توسعه خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی، و از 1385 تاکنون توسعه دانش و مهارت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات بوده است.
درخصوص رویکردهای غالب در تغییر نام رشته؛ مرور متون نشان داد در مجموع دیدگاه‌ها، تلاش‌ها و اقدامهای جامعۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی کشور در نیمقرن گذشته پیرامون تغییر عنوان رشته را می‌توان در سه رویکرد کلی دسته‌بندی کرد: رویکرد دانش‌شناسی که سردسته آن ابرامی است، رویکرد علم اطلاعات که سر دسته آن حُرّی است، و رویکرد ترکیبی(دو وجهی) که دیدگاه‌های مختلف و متنوعی را در بر می‌گیرد. دیگر نتایج تحقیق نشان داد عنوان انتخابی جدید، متأثر از دیدگاه‌ها و آثار نویسندگان و چهره‌های متعددی است که در این میان نقش هوشنگ ابرامی و عباس حُرّی پررنگ‌تر است.
در ارتباط با تلاش‌ها و اقدامهای صورتگرفته در راستای تغییر عنوان رشته به علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مجموعه این تلاش‌ها و اقدامها در ششدسته به شرحی که در ادامه می‌آید، طبقه‌بندی شد: 1. تحقیقات انجام‌شده درخصوص تغییر نام رشته و سرفصل‌ها 2. تلاش‌های صورتگرفته در راستای تدوین یا بازنگری برنامه درسی 3. ایجاد گرایش یا دورۀ جدید در مقاطع تحصیلی 4. برگزاری همایش و گردهمایی 5. ایجاد ساختارهای علمی و انتشار مجلات تخصصی، و 6. نشر کتاب و مقاله.
در مجموع، در خصوص ارتباط بین عنوان قدیم و جدید رشته، بررسی متون نشان داد عنوان قبلی رشته یعنی «علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» برگرفته از عنوان انگلیسی «Library and Information Science» است. هر دو عنوان، هم فارسی و هم انگلیسی، دو وجهی هستند. اگرچه ترجمه درست عنوان انگلیسی به فارسی «علم اطلاعات و کتابخانه» است و در دسته رویکرد سوم قرار می‌گیرد، امّا در زبان فارسی کتابداری و اطلاع‌رسانی قدمتی 40 ساله دارد. در نتیجه، ابرامی دانش‌شناسی را جایگزین مناسبی برای کتابداری می‌دانست (رویکرد اول)؛ علم اطلاعات نیز جایگزین مناسب و درعینحال واقعی اطلاع‌رسانی(Information Science) است (رویکرد دوم). لذا، عنوان جدید، «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» دقیقاً ترکیبی از دو رویکرد اول و دوم است (شکل1 این رابطه را بهخوبی نشان می‌دهد). بهعبارت روشن‌تر، ریشه‌های عنوان جدید را باید در رویکردهای نوع اول و دوم که پیش‌تر اشاره شد، جستجو کرد.
شکل 1. رابطه بین عنوان‌های قبلی رشته با عنوان جدید
حال، با توجه به آنچه اشاره شد، ضمن تأکید بر این نکته که نتایج این تحقیق به هیچ وجه به دنبال تأیید یا ردّ عنوان جدید رشته نیست، بلکه تلاشی است در جهت بیان واقعیت‌های مربوط به تغییر نام رشته و نقش خیل عظیم جامعه علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور در این تغییر که گوشه‌های از آنچه مکتوب و قابل دسترس بود، اشاره شد. افزون بر این، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، نقش اعضای کمیته برنامه‌ریزی در تغییر نام رشته انکارناپذیر است که زحمات آنها در مسیر تغییر نام رشته مشکور و جهدشان نزد خدای بزرگ مأجور باد.
)