تأثیر فناوری‌های نوین اطلاعات بر فرایند نشر کتاب (یک مطالعۀ پدیدارشناختی )

مقدمه

به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات همانند به‌کارگیری فناوری‌های نوین، تمامی بخش‌های اقتصادی را متأثر می‌سازد. «گرانت و مِدو»[1] (2008) معتقدند نوعی جبر فنّاورانه[2] ناشی از اثر‌گذاری عوامل خارجی وجود دارد که بر سازمان‌ها تأثیرگذار است (گرانت و مدو، 2008؛ نقل در: فرهنگی، عباس‎پور، عباچیان قاسمی، 1392: 124). از مصداق‎های این جبر فناورانه می‌توان به فناوری‌های روز اشاره کرد که بهره‌گیری از آنها، بنگاه‌ها و مؤسسات اقتصادی را در یک وضعیت برتر رقابتی و راهبردی قرار می‌دهد. به بیان دیگر، تأثیر این فناوری‌ها ناشی از اهمیت و قدرت بالای آنها به‎منزلۀ یک عامل خارجی است که به‎طور جبری بر متغیرهای سازمان تأثیر می‌گذارد. بی‎تردید، ناشران نیز به‎عنوان یک بنگاه اقتصادی، خواه‎ناخواه از این امتیاز رقابتی در بازار کسب‌و‌کار نشر بهره‌مند می‌شوند زیرا باوجود افزایش کاربران اینترنت و شبکه‌های اطلاعاتی و استفادۀ روزافزون از منابع الکترونیکی، دیر یا زود باید تسلیم این جبر فناورانه و با آن همپا شوند (اصغرنژاد، حسین، 1396: 6). از سوی دیگر، نشانه‌ها و شواهد موجود از کسب‎وکار ناشران ایرانی، حاکی از آن است که اگر ناشران ایرانی فعالیت‌های خود را بر به‌کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی متمرکز سازند، به‎مراتب عملکرد بهینه و متناسب با واقعیات فرهنگی و دانشی زمانه، خواهند داشت. لیکن، در حال حاضر چگونگی تأثیر این فنّاوری‌های اطلاعاتی در فرایند و چرخۀ نشر و اهمیت آن در نزد ناشران مشخص نیست. اهمیت این موضوع از آن‎روست که با دانستن این واقعیت‌ها که فناوری‌های اطلاعاتی چگونه ارکان نشر را تحت تأثیر امواج خود قرار داده و در حال حاضر این تغییرات در آینده چه پدیده‌ها و پیامدهایی را به‎دنبال خواهد داشت، بتوان نسبت به آیندۀ نشر کشور بینش درستی پیدا کرد و از هم‎اکنون آمادگی لازم را برای رویارویی با پدیده‌های احتمالی آینده فراهم کرد. بنابراین، مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که اهمیت و اثرهای فناوری‎های نوین اطلاعاتی بر فرایند صنعت نشر کتاب و چرخه آن از نگاه ناشران ایران چگونه است و این صنعت درگذار از نشر سنتی به نشر الکترونیکی و مدرن چه تغییرات و تحولات فرایندی را پیشِ رو خواهد داشت؟ شایان ذکر است، در این پژوهش تأکید بر وضعیت نشر در ایران است و پدیده‌ای که با آن روبه‎رو هستیم، از نگاه ناشران ایرانی بررسی خواهد شد.

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

نخست باید به این نکته اشاره کرد که در  بررسی متون و ادبیات حوزه نشر، مواردی مرتبط با موضوع پژوهش حاضر به چشم می‌خورد اما چه در مطالعات داخلی و چه در مطالعات خارجی، این پژوهشگر نتوانست به پژوهش‎هایی دست یابد که با روش کیفی انجام شده باشد و پژوهش‌های رصدشده از روش کمّی (معمولاً پیمایشی) و یا مروری پیروی می‌کردند. در این میان، تنها پژوهش «اصغرنژاد» (1396) قابل برشمردن است که بخشی از آن با روش کیفی (پدیدارشناسی) انجام شده است. با مرور نوشته‌ها و مطالعات خارج از کشور، مقاله‎های معتبر را در این زمینه می‌توان مشاهده کرد که به تبعات و تأثیرهای استفاده از فناوری‌های نوین در نشر اشاره کرده‌اند؛ چنان‎که «ژوزف»[3] (2010) در بررسی دگرگونی و تغییرات صنعت نشر ناشی از فناوری‌های نوین اطلاعاتی، بیان می‌کند که انتشار بنابرنیاز، خودناشری، نشر اجتماعی، نشر دسترس‌پذیر، دانلودهای شبه‎کاغذی و کتاب‌های الکترونیکی، مدل‎های دیجیتالی پیامدهای این تغییرات هستند که هم‌اکنون به صحنه وارد شده‌اند. «جفرس و لایل»[4] (2012)  بر این باورند که این پیشرفت‌ها، چشم‌انداز صنعت نشر و ساختار صنایع تولیدی را تغییر داده‌اند. نتایج پژوهش «جفرس و لایل» بیانگر آن است که حذف واسطه‌ها و حلقه‌ها و محصولات سنتی نشر، چرخۀ نشر را تغییر داده است. «لیتل»[5] (2013) هم در پژوهش خود ضمن مقایسۀ نشر پویا با نشر ایستا، نتیجه می‌گیرد که پیشرفت جدید در فناوری‌های نشر سبب پیشرفت‌های ممکن در یادگیری شخصی شده است. «پکاسکی و هیل»[6] (2015) در پژوهشی با عنوان «فراتر از مدل‌های چاپی سنتی» مدل‌های نشر مدرن را تحلیل کرده‎اند که از فناوری‌های اطلاعاتی تأثیر گرفته‌اند. در مدل نوین نشر که در پژوهش آنان ارائه شده، حذف برخی از مراحل فیزیکی و تغییر چرخۀ نشر به‎چشم می‌خورد.

در حوزه مطالعات داخلی نیز تحولات و تغییرات صنعت نشر کشور ناشی از فناوری‌های اطلاعاتی مورد توجه واقع شده‌اند. «منتظر و عنایت‎تبار» (1386) در مطالعه خود به تأثیرهای فناوری اطلاعات بر صنعت نشر _ که از آن به‎ نشر الکترونیکی یاد می‌کنند _ پرداخته‌اند. از دیدگاه آنان توسعۀ اینترنت و آسانی استفاده از آن، در دسترس‎بودن کتابخانه‌های الکترونیکی و پیشرفت‌های زیاد در فناوری اطلاعات سبب تغییردادن راه و روش خواندن افراد و شیوۀ انتشار مطالب ناشران شده است. «طوفانی و منتظر» (1389) نیز در پژوهش خود ضمن بررسی وضعیت شرکت‌های انتشاراتی ایرانی در مواجهه با فناوری‌های اطلاعاتی و تأثیر آن بر نشر و محصولاتش، نشر الکترونیک را با یک نگاه انتقادی بررسی کرده و نتیجه گرفته‎اند که بجز زیرساخت فناوری اجتماعی و ساختارهای تجاری و اقتصادی، ناشران ایرانی در عوامل دیگر وضعیت بهتری داشته‎اند. «عزت‌زاده» (1391) در پژوهش خود بر محور تحولات در فناوری‎های نشر، به واقعیت‌های فرهنگی در برخورد با این تحولات اشاره دارد. «چهرقانی» (1392) در پژوهش خود نقش کتاب گویا را که از محصولات نشر الکترونیکی است، در اشاعۀ اطلاعات برجسته کرده و این روش نشر را هم برای کاربران و مخاطبان و هم برای ناشران، مهم و ضروری شمرده است. «انصاری موحد و هنرمند ساری» (1393) نیز پافشاری ناشران در نشر سنتی و ترس از تغییر را به‎عنوان تهدید و به‌کارگیری امکانات و تجهیزات مدرن نشر را به‎عنوان فرصت در نتایج مطالعه خود برشمرده‌اند. «توکل و بنی‌جمال» (1393) از منظر چگونگی مصرف کتاب الکترونیک در بین کاربران جوان ایرانی، به تحولات نشر الکترونیک کتاب در ایران پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش حاکی است، خلأ زیرساخت‌های لازم مانع پیاده‌سازی نشر مدرن و الکترونیکی در کشور است و نبود امنیت و فقدان بازار کتاب الکترونیک، از نبودِ اطمینان کاربران به فضای نشر الکترونیک حکایت دارد. «صادقی» (1393) دلیل پایین‎بودن به‎کارگیری امکانات نشر الکترونیکی توسط ناشران را وجود پیچیدگی زیاد فناوری‌های نوین و سازگار بالای نشر کتاب الکترونیکی با سیستم فعلی ناشران و شرایط و وضعیت موجود بازار نشر می‌داند. «فرج‎پهلو، مطلّبی، اصغرنژاد» (1395) ضمن بررسی دیدگاه ناشران ایرانی در مواجهه با پدیدۀ فناوری‌های اطلاعاتی، تأثیر آن را از نظر ناشران مثبت و معنادار ارزیابی کرده‌اند. تنها در این میان، قرارگرفتن بُعد «توزیع و فروش» در رتبه پنجم اولویت تأثیر، نشان می‌دهد ناشران احتمالاَ در زمینه عرضه و فروش کتاب خود با مشکل مواجه بوده و تحولات کمتری را در آن شاهد هستند. اما تازه‌ترین مطالعه انجام‎شده در حوزۀ نشر و فناوری‌های نوین اطلاعاتی، پژوهش «اصغرنژاد» (1396) است که با روش آمیخته (پیمایشی _ پدیدارشناسی) انجام شده است. در این پژوهش پیامدها و تغییرات و تحولات ناشی از به‎کارگیری فناوری‎های نوین اطلاعاتی در نشر کتاب بررسی شده است. نتایج این پژوهش در بخش کمّی بیانگر آن است که تأثیر پدیدۀ فناوری اطلاعات بر صنعت نشر کتاب و فرایند آن از نظر ناشران مثبت ارزیابی شده است. در بخش کیفی پژوهش نیز نتایج نشان‌دهندۀ تصویری روشن از تجربۀ ناشران و فعالان حوزۀ نشر و نگاه مثبت آنان به اهمیت و تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی در فرایند نشر است.

هدف پژوهش

پژوهش حاضر با هدف توصیف تجربۀ ناشران با روش پدیدارشناسی، در پی آن‌ ا‌ست که تجربۀ مستقیم آنان را در تأثیرگذاری تحولات فنّاورانه بر فرایند نشر و فهم ناشران از این پدیده و همچنین اثر آن را بر فرایند نشر بررسی کند. با توجه به هدف اصلی پژوهش، اهداف ویژۀ زیر به‎عنوان زیرمجموعۀ هدف اصلی و تأمین‎کنندۀ آن در نظر گرفته شده است:

• شناسایی تأثیر فنّاوری‌های نوین اطلاعاتی بر «تولید محتوا» از دید ناشران و کارشناسان حوزۀ نشر؛  
• شناسایی تأثیر فنّاوری‌های نوین اطلاعاتی بر «چاپ و نشر کتاب» از دید ناشران و کارشناسان حوزه نشر؛  
• شناسایی تأثیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی بر «توزیع و فروش کتاب» از دید ناشران و کارشناسان حوزۀ نشر؛

پرسش‌های پژوهش

• از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فناوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر تولید محتوا داشته است؟
• از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فناوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر چاپ و نشر کتاب داشته‌ است؟
• از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فنّاوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر فرایند توزیع و فروش کتاب داشته است؟

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کیفی است و با روش پدیدارشناسی با رویکرد توصیفی انجام شده است. اصطلاح پدیدارشناسی از نظر هوسرل[7]، کار توصیف، اکتشاف، تجزیه و تحلیل پدیدارهاست (اعرابی و بودلایی، 1390: 32). پدیدارشناسی جنبشی فلسفی و در عین‎حال یک راهبرد پژوهشی است که بررسی مستقیم پدیدارها و توصیف آنها را به‎همان صورتی که آگاهانه تجربه می‌شوند، فارغ از هر نظریه‌ای دربارۀ توضیحات علّی آنها و تا حدّ امکان رها از انگاره‌ها و تصورات آزمایش‎نشده، مدّنظر قرار می‌دهد (اشپیلبرگ[8]، 1975: 3؛ نقل در: حریری، 1385: 102). به تعبیر ساده‌تر، روش پدیدارشناسی رویکردی توصیفی، تفسیری و بازاندیشانه دارد که معمولاً از زبان خود انسان‌ها در رابطه با تجربه آنها از پدیده‌ها و رویدادها روایت می‌شود. در این مورد «مرادی پردنجانی و صادقی» (1393) نیز بیان می‌دارند که توصیف پدیدارشناسی، توصیفی است که محقق از پدیده ارائه می‌دهد و یک تفسیر شخصی است که دربارۀ آن تحقیق کرده است. علّت انتخاب و رجحان روش پدیدارشناسی توصیفی با رویۀ «کلایزی»[9] (1987) که توسط «موستاکاس»[10] (1994) تشریح و به یک استراتژی تحقیق تبدیل شده (مبتنی بر پدیدارشناسی متعالی هوسرلی) وجود رویۀ گام‎به‎گام و سامانمند نزد این رویّه است که ساده‌ترین روش شناخته‎شده در رویّه‌های پدیدارشناسی است. چارچوب این راهبرد از پدیدارشناسی متعالی هوسرلی شکل گرفته که شامل سه گام اساسی تعلیق، تقلیل‌گرایی و همدلی است. در گام اول که به آن «اپوخه»[11] یا تعلیق گفته می‌شود، محقق باید خود را از هرگونه پیشداوری و دانسته‌ها و تجربیات شخصی از پدیدۀ مورد نظر رها کند. گام دوم ماهیت‎بخشی به پدیدۀ مورد مطالعه و ذات‎بخشی به پدیدار و خلق مفاهیم کلی است. مرحله سوم نیز عینیت‎بخشی به توصیف‎ها از پدیدار، به‎طریق ارتباط بین‎الاذهانی یا درون سوژه‌های آگاه (کنشگران صاحب ترجمه) بر اساس روش همدلی است (اعرابی، بودلایی، 1390: 36).

داده‌های پژوهش از طریق مصاحبۀ نیمه‎ساختاریافته جمع‌آوری شد. انتخاب نمونه‌ها به‎شکل هدفمند و ملاک انتخاب اشراف اطلاعاتی نمونه‌ها به حوزۀ نشر و غنای دانش و تجربۀ تخصصی آنان، در نظر گرفته شده بود. «پل کینگ هورن»[12] (1989) به پژوهشگران توصیه می‌کند با 5 تا 25 نفر از افرادی که همگی پدیده را تجربه کرده‌اند، مصاحبه شود (کرسول، 1994: 83). بر این مبنا، پژوهشگر با هشت نفر از ناشران که به‎عنوان نمونه انتخاب شده بودند، مصاحبۀ حضوری و غیرحضوری به‌عمل آورده و پس از نیل به اشباع و کفایت نمونه‌ها، انجام مصاحبه و گردآوری داده‌ها را متوقف کرد. در جدول 1، مشخصات نمونه‌ها با کد اختصاص‎یافته به هر کدام از آنها، نشان داده شده است.

جدول 1. مشخصات نمونه‌های شرکت‎کنندگان در مصاحبه

فر‌ایند مصاحبه با طرح مسئله پژوهش و تبیین و تشریح آن و بیان اهمیت و ضرورت پژوهش و سپس طرح پرسش‌‌های مصاحبه آغاز و از شرکت‌کنندگان دو پرسش گسترده و عمومی شد: 1. چه تجربه‌ای از تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی بر فر‌ایند نشر کتاب در حوزه فعالیت خود داشته‌اید؟ 2. چه زمینه یا وضعیتی بر تجربه شما از فناوری‌های نوین اطلاعاتی تأثیر داشته است؟

بر اساس روش پدیدارشناسی از نوع توصیفی، داده‌های استخراج‎شده از مصاحبه‌ها، مقوله‌بندی و کدگذاری شده و توصیف، تفسیر و تحلیل و در نهایت نتیجه‌گیری به‎عمل ‌آمده است. چنان‎که اشاره شد، این روش منطبق بر روش هفت‎مرحله‌ای کلایزی است که «بازرگان» (1389) و «امامی سیگارودی و همکاران» (1391) نیز به‎عنوان ساده‎ترین روش تحلیل داده‌های کیفی به روش پدیدارشناسی، به آن اشاره دارند.

دربارۀ معیارهای ارزیابی فر‌ایند و نتایج پژوهش کیفی، نظرهای متفاوتی از سوی پژوهشگران کیفی مطرح شده است. برخی از پژوهشگران در قالب معیارهای کلاسیک اعتبار و پایایی و با تجدید نظر در آنها، معیارهایی برای اعتبار و پایایی پژوهش کیفی ارائه داده‌اند. از جملۀ آنها می‌توان به ملاک‌های پایاییِ ارائه‎شده توسط «کِیرک و میلر»[13] (1981) و ملاک‌های مطرح‎شده توسط «ماکسول»[14] (1992 و 1996: 90) اشاره کرد (حریری، 1385: 64). برای موثّق‎بودن در این مطالعه، از چهار راهبرد باورپذیری، اتکاپذیری، انتقال‌پذیری و تصدیق‌پذیری «لینکلن و گوبا»[15] (1985) استفاده شد که «کرسول»[16] (1391) و «حریری» (1385) نیز به‎عنوان روش اعتبار‌یابی و پایایی پژوهش کیفی به آن اشاره دارند.

یافته‌های پژوهش

پرسش‌های پژوهش، تحولات در فر‌ایند نشر (تولید محتوا، چاپ‎ونشر و توزیع و فروش کتاب) را مدّنظر قرار داده و پژوهشگر برای پی‎بردن به چگونگی تأثیر فناوری اطلاعات بر فر‌ایند صنعت نشر (کتاب) تجربۀ مصاحبه‎شوندگان را از این رویداد جویا شده است. یافته‌های پژوهش، کدها و مفاهیمی بودند که در قالب مضمون و مفهوم شکل گرفته‌اند. این یافته‌ها توصیف، تحلیل و تفسیر شده و در سه خوشه و 16 مفهوم اصلی و 9 مفهوم فرعی، کد‌گذاری شده است. سه خوشۀ اصلی شامل تحولات در تولید محتوا، تحولات در چاپ و نشر کتاب و کسب‎وکار الکترونیکی نشر هستند. در ادامه، هر یک از این سه خوشه با مفاهیم اصلی و فرعی در زیر پرسش‌های پژوهش شرح و تفسیر می‌شوند:

• پرسش اول پژوهش: از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فناوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر تولید محتوا داشته است؟

یافته‌های این قسمت در یک خوشه (مضمون) و 10 مفهوم جای گرفته‌اند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت:

1. تحولات در تولید محتوا

اولین خوشۀ شکل‎گرفته از یافته‌ها، دربرگیرندۀ تحولات و تغییرات صورت‎گرفته در تولید محتوا و چگونگیِ شکل‌گیری آن است. خوشۀ تحولات در تولید محتوا دارای 10 مفهوم زیر است:

1-1 محتوای الکترونیکی

    مصاحبه‎شونده با کد A5، تحولات در زمینۀ تولید محتوای الکترونیکی متأثر از فناوری‌ها را چنین تفسیر کرده است:

«فناوری‌ها در تولید محتوا خیلی مؤثر هستند، به‌خصوص در کارآمدکردن کار نشر. تأکید در دوران حاضر بر تولید محتواست. در تولید محتوا، تأثیر بسیار شگرف و مثبتی را از بُعد فناوری‌ها شاهد هستیم. می‌توان محتوا را از جاهای مختلف گرفت، تحلیل و برداشت کرد و اثر جدیدی را خلق نمود. در حروفچینی رایانه‌ای، ویراستاری، غلط‌گیری و صفحه‌آرایی بسیار روان‌تر و یک‌دست‌تر انجام می‌شود که باعث یک‌دستی و صرفه‌جویی مالی و زمانی است».

2-1   محتوای با کیفیت

مصاحبه‎شونده با کد A8 تولید محتوای با کیفیت را ‌چنین تفسیر کرده است:

«دسترسی تولیدکنندۀ محتوا به حجم عظیم اطلاعات و در نتیجه تولید کیفی اطلاعات را داریم. در سایۀ دسترسی به اطلاعات و تعامل با نویسندگان می‌توانند به تولید محتوای مناسب و کیفی‌تر اقدام کنند. تولید آثار باکیفیت به‎دلیل دسترسی به حجم زیادی از اطلاعات توسط پدیدآورندگان، صورت می‌گیرد».

3-1  گزیده محتوا

در تفسیر این یافته که از مصاحبۀ نمونه‌ها به‎دست آمده، می‌توان گفت یکی از راه‌هایی که از دیرباز دربارۀ دسترس‌پذیری اطلاعات برای کاربران و مشتریان اطلاعات معمول و مرسوم بوده، اشاعۀ اطلاعات گزیده[17] و یا اطلاع‎رسانی گزینشی است که هدف اصلی آن پاسخگویی ویژه و دقیق با توجه به نیازهای کاربران اطلاعات است. این روش در صنعت نشر نیز رواج یافته و در حال گسترش و فراگیرشدن است. مصاحبه‎شوندگان به این پدیده اشاره کرده‎اند و پژوهشگر حاضر در توصیف آن، مفهوم «گزیده محتوا» را انتخاب کرده است. مصاحبه‎شونده با کد A6 در زمینۀ تولید محتواهای کم‎حجم به تناسب نیاز مخاطبان، چنین نظر داده است:

«واحد اطلاعات از رسانه‌ای مثل کتاب و مجله و مقاله به واحد کوچک‌تر (حتی یک پاراگراف) تبدیل شده است. در نشر پسامدرن، علاوه بر حفظ منابع اطلاعاتی، بخشی از منابع (شامل صفحه، پاراگراف، تیتر یا واژه) را داریم».

مصاحبه‎شونده با کد A8 تعبیر جالبی در این زمینه دارد:

«اطلاعات در شکل عظیم ارائه نخواهد شد. اطلاعات در حجم کم و بسته‌های کوچک مناسب نیاز مردم عرضه خواهد شد. در نشر پسامدرن مردم بیشتر به سراغ «محتواهای ساندویچی» می‌روند که در مدت کوتاهی خوانده شود. در نشر پسامدرن نگرش به تولید محتوا و فر‌ایند نشر دچار تغییر و تحول خواهد شد. به‎همین‎دلیل، برخی از ناشران با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و شبکه‌های اجتماعی و با تهیۀ محتواهای خلاصۀ ‎کتاب، تلاش می‌کنند مخاطبانشان را جذب و کتاب‌ها را برای آنان دسترس‌پذیر کنند. »

این مفهوم به شکل‎های مختلف در مصاحبه‌ها نیز نمود دارد و از آن به‎عنوان «محتوای گزیده»، «اطلاعات گزیده»، «اطلاعات مختصر»، «تکه‌های اطلاعاتی و محتوایی» یاد شده است.

4-1  دسترس‌پذیری محتوا

مهم‎ترین رکن در اشاعۀ اطلاعات ساز‌وکاری است که سبب می‌شود کاربر یا مشتری به‎راحتی بتواند به محتوای اطلاعاتی مورد نیاز خود دست یابد. مصاحبه‎شوندگان به اهمیت این موضوع پی‎برده و به آن اشاراتی داشتند. مصاحبه‎شونده با کد A8، دسترسی گسترده به اطلاعات را دلیل تولید محتواهای باکیفیت ارزیابی کرده است. وی بیان می‌دارد:

«در نشر مدرن، ما از فناوری‌های نوین و امکانات رایانه و شبکه برای تولید محتوا استفاده می‌کنیم تا محتوای اطلاعاتی را برای مردم دسترس‌پذیر کنیم. دسترسی به محتوای مناسب و رفع نیاز اطلاعاتی پدیدآورندگان کتاب، از مهم‎ترین نیازهای اساسی آنان است».

5-1  نشر برخطّ محتوا[18]

ارتباطات برخط در فضای مجازی، پدیده‌ای خارق‌العاده در تبادل اطلاعات الکترونیکی است که نشر، سهم قابل توجهی در آن دارد. در عصر حاضر، پدیدآورندگان محتوا در زمانی کوتاه اثری را خلق و بلافاصله در فضای مجازی در دسترس مخاطبان خود قرار می‌دهند. این نوع ارتباط، تأثیر شگرفی در سرعت و حجم انتقال محتوا و دسترس‎پذیری آن گذاشته است. پژوهشگر حاضر بر اساس یافته‌های استخراجی از بطن مصاحبه با نمونه‌ها، مفهوم «نشر برخط محتوا» را برای این پدیده انتخاب کرده است. کد‌هایA5، A7 و A8 به این مفهوم به شکل‎های مختلف اشاره داشته‌اند. کد شمارهA7، تجربۀ خود را در این زمینه چنین بیان کرده است:

«بله، من چندسالی است هر چه را که نخواهم بنویسم، آن را به‎صورت الکترونیکی بر روی سایت خود می‎گذارم. این به‎صورت الکترونیکی منتشر می‌شود و دیگر آن را به یک مجله برای چاپ نمی‌دهم. وقتی آمادگی ذهنی دارم می‌نویسم و همان لحظه هم می‌فرستم و اندکی بعد هم افراد مشتاق آن را می‌خوانند که اگر به چاپ بسپارم، مدت طولانی زمان می‌برد و موضوع کهنه می‌شود».

6-1   محتواهای شخصی‌سازی‎شده [19]

«محتوای‌ شخصی» یا «محتواهای شخصی‎سازی‎شده» مفهوم دیگری در تولید محتواست که برخی مصاحبه‎شوندگان به آن اشاره کرده‎اند. مفهوم «محتواهای شخصی» یا «محتواهای شخصی‌سازی‎شده» در مضمون مصاحبۀ نمونه‌ها به‎چشم می‌خورد. مصاحبه‌شونده با کد A8 به‎طور صریح و مستقیم به آن اشاره کرده است:

«نشر مدرن یعنی نشری که به صورت چاپی داریم و بعد آن را به صورت الکترونیکی در دسترس قرار می‌دهیم. نشر وبی و موبایلی را چون ماهیت و محتوای نشر در قالب چندرسانه‌ای با محتوای الکترونیکی متفاوت است، می‌توان نشر پسامدرن نامید. اما وقتی علاوه بر محتوای چاپی، محتوای مبتنی بر نیاز اشخاص و کاملاً شخصی‌سازی‎شده تولید کنیم، آن نشر پسامدرن است».

در واقع، این سبک نشر در مسیر نیازسنجی مخاطبان قرار گرفته و متناسب با سلیقه و نیاز مشتری، ناشر محتوای درخواستی را تقبل و منتشر می‌کند. با این توصیف، شاید بتوان گفت که به تعداد مخاطبان و گسترۀ آن، ناشرانی به‎صورت حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای در حوزۀ نشر حضور دارند.

7-1   مشارکت محتوا

امروز ممکن است تولید محتوا خارج از محدودۀ جغرافیایی خاص و با مشارکت پدیدآورندگان متفاوت که ممکن است هرگز یگدیگر را ندیده باشند و فقط در حوزه کاری مشترک فعالیت می‌کنند، صورت پذیرد. این مشارکت در تولید محتوا در عین پراکندگی عوامل آن، به‎مدد وجود فناوری‌های اطلاعاتی، انتشار اطلاعات را بسیار آسان کرده است. مصاحبه‌شونده باکد A8 در اظهارات خویش عنوان کرده است:

«با استفاده از ابزارهای جدید فناوری چه به‌صورت مالتی‌مدیا، ویدئوکنفرانس و نظایر آن، نویسندگان به‎راحتی می‌توانند با همکاران خود در داخل کشور و حتی سایر نقاط جهان ارتباط داشته باشند و از نظرهای آنان در تولید محتوا استفاده کنند. علاوه بر آن، تعامل‎های فرامرزی در تولید کلی یک اثر و پدیدآوردن محتوا شکل گرفته است به‎طوری‎که ما امروز شاهدیم ناشر در کاناداست، نویسنده در انگلیس است، در حالی که ویراستار در هند است. همه اینها نشان می‌دهد که پدیدآورندگان در کل دنیا می‌توانند با هم در تعامل باشند».

8-1  تورق مجازی محتوا

دسترسی به متن محتوا و اشراف اطلاعاتی به آن در جهت انطباق نیاز اطلاعاتی با منبع و دانش مربوط، دغدغۀ مخاطبان عصر اطلاعات است. ناشران به مدد فناوری‌های نوین این ابزار را در اختیار مشتریان خود قرار داده‌اند که بتوانند به متن کامل یا بخشی از محتوای اطلاعاتی دسترسی داشته باشند و به‎صورت آنلاین و مجازی حتی به تورّق متن الکترونیکی مبادرت ورزند. این توانایی فناورانه را مصاحبه‌شونده با کد A2، چنین توصیف می‌کند:

«امکان ارائۀ گزیده اطلاعات و امکانات تورق کتاب و ارائه بخش‌های الکترونیکی از آن وجود دارد. الان در شکل‌های شبکه‌ای اینترنتی می‌توان بخش‌هایی از کتاب را در اختیار خواننده قرار داد. می‌توان مثل آمازون صفحاتی را در اینترنت گذاشت تا دانشجو بیاید ورق بزند. این در ایران در حال گسترش است».

9-1   محتوای تعاملی

محتوای تعاملی مفهوم دیگری است که از برونداد مصاحبه‌ها استخراج  و به‎عنوان یک مفهوم در خوشه تولید محتوا جای گرفته است. دلیل انتخاب این مفهوم این است که این دست آثار رسانه‌هایی هستند که حس‌های متفاوت کاربر را درگیر کرده و به‎دلیل تک‎بُعدی‎ نبودن، بر اساس علاقۀ کاربر پیش می‌روند. مصاحبه‎شونده با کد A4 نیز به این مهم اذعان دارد: «امکانات تولید محتواها به‎صورت چندرسانه‌ای و کتاب‌های گویا محصول همین تحولات است». یا کد A5 عنوان کرده است: «افرادی که با چندرسانه‌ای‌ها کار می‌کنند، از این ابزار برای تولید محتوای بهتر و تعاملی بهره‌برداری می‌کنند».

10-1  بازخورد در محتوا

نمونه‌ها در مصاحبه‌های خود به این پدیدۀ سازنده در نشر نیز اشاره کرده‌اند. برای مثال، مصاحبه‎شونده با کد A5 عنوان کرده است: «یک نفر نوشته‌ای (محتوا) را ایجاد می‌کند، می‌تواند آن را در معرض دید عده‌ای محدود و یا گروه عام‌تری قرار دهد تا آنها بازخورد داشته باشند. سپس اصلاحات مورد نظر را انجام داده و محتوا را دوباره منتشر کند».

• پرسش دوم پژوهش: از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فنّاوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر چاپ و نشر کتاب داشته‌ است؟

یافته‌های به‎دست‎آمده از پاسخ نمونه‌ها به پرسش دوم پژوهش در «خوشۀ تحولات در چاپ و نشر» و در قالب 3 مفهوم اصلی و 9 مفهوم فرعی جای گرفته‌اند که در ادامه بر اساس پاسخ نمونه‌ها تحلیل شده‎اند:

 2. تحولات در چاپ و نشر

دومین خوشه که به‎عنوان یافته از متن مصاحبه‌ها استخراج شده «تحولات در چاپ و نشر» است. این تحولات را با توجه به مضمون‌ها و مفاهیمی که از مصاحبه‌ها گرفته شده، می‌توان به صورتی که در زیر می‌آید، دسته‌بندی و توصیف کرد:

1-2  فناوری‌های نوین اطلاعات در چاپ و نشر

 این مفهوم (یافته) دربرگیرندۀ تحولاتی است که به مدد فناوری‌های نوین اطلاعاتی در فرایند چاپ و نشر پدید آمده است. مصاحبه شونده با کد A6 دربارۀ با فناوری‌های نوین و تأثیر آنها در چاپ و نشر بیان کرده است: «فناوری اطلاعات در تولید فنّی و دستگا‌ه‌های چاپ تأثیر داشته است».

نمونه‌ها با کد A2، A3  وA8، به مصداق‌های این فناوری‌ها اشاره کرده‌اند. مفاهیم «ایمیج‌ستر[20]» و «پلیت‎ستر[21]» و همینطور فناوری‌های پیشرفتۀ دیگری چون دستگاه‌های مدرن چاپ با سرعت و کیفیت بالا از جمله دستگاه‌های چاپ چهار رنگ هم‌زمان و دستگاه‌های چاپ دیجیتال با سرعت و کیفیت بالا و وسایل و تجهیزات صحافی و برش مدرن و مکانیزه و خودکار را که در مصاحبۀ نمونه تکرار  شده است، می‌توان در زمرۀ این مصداق‎ها دانست. در این راستا، مصاحبه‎شونده با کدA3  چنین گفته است:

«دستگاه‌های مدرن و الکترونیکی چاپ‌ دیجیتال در حال حاضر سبب کوتاه‎شدن فر‌ایند نشر و حذف برخی مراحل مثل لیتوگرافی شده است. دستگاه‌های پیشرفته سبب حذف لیتوگرافی دستی شده و پیشرفت‌های نرم‎افزاری و رایانه‎ای نشر رومیزی را رونق بخشیده است. چاپ دیجیتال نیز در زمرۀ این تحولات است».

مصاحبه‎شونده با کد A8 دربارۀ تحول در تولید فنی و ورود دستگاه‌های مدرن چاپ به صنعت نشر، دیدگاه خود را چنین بیان می‌دارد:

«امروزه با حضور پلیت‌ستر و ایمیج‌ستر و دستگاه‌های مدرن لیتوگرافی، فر‌ایند لیتوگرافی را به‎شکل قبل نداریم. تسهیل فر‌ایند پیچیدۀ چاپ نیز راحت‌تر شده و ما امروز دستگاه‌های چاپ همزمان رنگ‌ها را داریم».

2-2  ابداع روش‌های نوین چاپ

با استناد به گفتارهای مصاحبه‎شوندگان و یافته‌های به‌دست‎آمده، این روش‌ها را می‌توان در مفاهیم زیر دسته‎بندی کرد:

1-2-2  چاپ ریسوگرافی

 مصاحبه‎شونده با کد A7 تجربۀ خود را در زمینۀ استفاده از این فناوری، چنین بیان کرده است:

«بعضی از مطالبم را چاپ می‎کنم آن هم به طریق دیجیتال و ریسوگراف! درست است که بازده اقتصادی ندارد و گران هم تمام می‌شود اما ضمن صرفه‌جویی در وقت، هدف من آن است که پروانه‎ام باطل نشود که از آن بتوانم برای فیپا و شابک استفاده کنم».

2-2-2  چاپ دیجیتال

مصاحبه‎شونده با کد A8 نظرش را دربارۀ چاپ دیجیتال، چنین بیان می‎کند:

«به‎طور مستقیم، چاپ کتاب از طریق کامپیوتر و به‎صورت دیجیتال بروی کاغذ انجام می‌شود. کتاب ممکن است مراحل چاپ و صحافی را طی کند و فرم الکترونیکی هم داشته باشد. در چاپ دیجیتال، مرحلۀ لیتوگرافی حذف شده است».

3-2-2  نشر هیبریدی[22] (ترکیبی)

نشر هیبربدی یا ترکیبی، روش میانی در نشر کاغذی و الکترونیکی است. با اتکا به این روش، ناشران می‌توانند به‎طور همزمان یا غیرهمزمان یک اثر واحد را در دو حالت چاپی و الکترونیکی در اختیار داشته باشند. دربارۀ نشر هیبریدی، مصاحبه‎شونده با کدA3 اظهار داشته است:

«واقعیت‌های بازار، نشر چاپی را ایجاب می‌کند؛ اما واقعیت دنیای امروز و وجود مخاطبان خاص ضرورت دارد که به نشر الکترونیک هم توجه کنیم و همزمان با نشر آثار چاپی، تولید آنها را به‎صورت الکترونیکی نیز داشته باشیم».

کد A4 نیز بیان می‌دارد:

«کتاب می‌تواند در هر دو حالت کاغذی و چاپی و یا الکترونیکی باشد. الان کتاب‌هایی به‎صورت چندرسانه‌ای تولید می‌شوند و این خیلی خوب است. فرقی بین کتاب چاپی و الکترونیکی نیست. مهم این است که کتاب به دست خواننده برسد».

3-2  بسترها (پلتفرم‌های) نوین نشر

بر اساس یافته‌های پژوهش نشر الکترونیک، خودناشری، نشر بنا بر نیاز، نشر وبی، نشر موبایلی، نشر برخط، نشر شبکه‌ای و... از این دست بسترها هستند که در صنعت نشر شکل گرفته‌اند. به‎عنوان نمونه، مصاحبه‌شونده با کد A8 دربارۀ این مفاهیم چنین گفته است: «بسیاری از فر‌ایندهای تولید و نشر به‎شکل دیجیتالی درآمده‌اند. پیدایش مفاهیم جدید در حوزۀ نشر را شاهد هستیم. مباحثی مثل چاپ بر اساس تقاضا، نشر الکترونیک، نشر چندرسانه‌ای یا مالتی مدیا، نشر موبایلی». مفاهیم فرعی زیر از یافته‌های پژوهش است که در متن مصاحبه‌ها به آنها اشاره شده است:

1-2-3  نشر الکترونیک

این روش در حال حاضر فراگیرترین روش نشر در جهان به‎شمار می‌رود. آسان‎بودن، سرعت بالا، دسترس‎پذیری، مخاطب‌گستری و... مواردی هستند که به‎عنوان ویژگی‌های بارز نشر الکترونیک، آن را به‎عنوان انقلابی در صنعت نشر به‎شمار آورده است.

مصاحبه‌شونده با کد A5 که نویسنده و مدیرمسئول نشریه است، اهمیت نشر الکترونیکی را در این موارد می‎داند:

«دسته‌ای از ناشران به سمت نشر الکترونیک و کتاب الکترونیک روی آوردند. برای مثال، مجله‎های الکترونیکی وجود دارند که خیلی راحت تهیه و به زبان ساده و خارج از زبان آکادمیک و عامیانه منتشر می‌شوند. اینها در دسترس بقیه قرار می‌گیرند و واکنش نشان می‌دهند».

2-2-3  خود ناشری

خودناشری محصول نشر الکترونیک است. قابلیت‌های نشر الکترونیک سبب‎شده افراد فارغ از انگیزه‌های متفاوت نوشتن، بتوانند مستقل و با استفاده از امکانات محدود مثل کامپیوتر و پرینتر و اتصالات اینترنتی، هر آنچه را که می‌خواهند، بنویسند و به‎صورت الکترونیکی یا در چاپ محدود در اختیار مخاطبان خویش قرار دهند. مصاحبه‎شونده با کد A7 تجربه خود را در زمینۀ خودناشری چنین بیان کرده‎است:

«الان خودناشری بدین معناست که هر کس می‌تواند پیام خودش را (در صورت داشتن توانایی) در اسرع وقت برای افراد محدود و یا نامحدود نمایش دهد. مطالب و آدرس آنها و چکیده‌ای از آن را در گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی قرار می‌دهیم. فرد با روش خودناشری می‌تواند اطلاعاتش را سامان دهد، بنویسد، آماده و ویراستاری و صفحه‌آرایی کند و نسبت به توزیع آن تصمیم بگیرد».

3-2-3  نشر بنا بر نیاز

مصاحبه‌شونده با کد A8 بستر جدید نشر را چنین توصیف می‌کند:

«در نشر «بنا بر نیاز» در واقع بین تولید و مصرف در نشر مدرن یک رابطۀ منطقی وجود دارد. به‎خاطر اینکه تولیدکنندگان محتوا دقیقاً مبتنی بر  نیاز بازار تولید می‌کنند و مصرف‌کنندگان هم طبیعتاً با توجه به اینکه مبتنی بر نیاز آنها محتوا تولید شده، از آن استفاده می‌کنند».

4-2-3  نشر اجتماعی

مصاحبه‌شونده با کد A5 نظر خود را دربارۀ نشر اجتماعی، چنین عنوان کرده است:

«اجتماعی‌ترشدن نشر یعنی افراد بیشتری در نشر درگیر می‌شوند. یک نفر نوشته‌ای (منظورم محتواست) را ایجاد می‌کند، می‌تواند آن را در معرض دید عده‌ای محدود یا گروه عام‌تری قرار دهد تا آنها بازخورد داشته باشند. سپس اصلاحات مورد نظر را انجام دهند و محتوا را منتشر کنند».

کد A7 نیز در رابطه با نشر اجتماعی عنوان می‌کند:

 «فناوری اطلاعات این امکان را فراهم آورده است که هر کسی هر چه را که به ذهنش می‎رسد، بتواند برای دیگران در معرض نمایش بگذارد. نوعی توانایی به‎وجودآمده که هر کسی بتواند ایده‌های خودش را در هر سطحی پخش کند، از طریق فیس‎بوک و توییتر. فناوری شبکه‌های اجتماعی آنچه را که مردم طی همۀ سال‌ها از دولت‌ها متوقع و دولت‌ها به آن بی‌توجه بودند، از طریق مشارکت در این گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند کمپین راه بیندازند و دولت‌ها را وادار به انجام خواسته‌های خود کنند».

5-2-3  نشر برخط

مفهوم نشر برخط (آنلاین) که از یافته‌های پژوهش استخراج‎شده از قابلیت‌های نشر الکترونیک است و در تعریف عملیاتی این پژوهش به نشری گفته می‌شود که در محیط شبکه و اینترنت به‌صورت الکترونیکی تولید و از طریق فناوری‌های نوین اطلاعاتی در دسترس علاقه‌مندان و کاربران قرار بگیرد. فر‌ایند نشر در این مدل دوسویه است و ممکن است در چرخۀ خود تنها مؤلف و خواننده را داشته باشد و واسطه‌های دیگر در این مدل قابل تصور نیست. مصاحبه‌شونده با کد A7 تجربۀ خود را از نشر برخط چنین بازگو کرده است:

«من سایتی دارم که می‌توانم در آن مطالبم را وارد کنم و توسط سیستم بازخوردش را ببینم. این ابزار جدید روش بنده را به‎طور کل تغییر داده است. من می‌توانم در سایت شخصی خود مطالبم را بگذارم در فضای مجازی و از طریق گروه‌های الکترونیکی آدرس سایت و چکیده‌ای از مطالبم را در آن قرار دهم».

همچنین کد A5 نشر برخط را  که در نشریات علمی کاربرد دارد، چنین توصیف کرده است:

 «در سامانۀ نشر مجلات «آنلاین پابلیشینگ[23]»، با دریافت نسخۀ اولیه در جهت داوری مقالات، مراحل اصلاحات داوری، ویراستاری، صفحه‌آرایی و... به‎صورت متمرکز و آنلاین انجام می‌شود».

6-3-2  نشر وبی و موبایلی

انتشار مستقیم مطالب و اطلاعات توسط نویسندگان در محیط وب، به‎طور مثال در وبلاگ‌های شخصی یا در وب‎سایت‌های اختصاصی، از بسترهای نشر الکترونیکی است که به‎عنوان مصادیق مفهوم «نشر وبی» یا «نشر موبایلی» می‌توان َآن را برشمرد که از زمرۀ یافته‌های این پژوهش است. امروزه کار نشر با استفاده از برنامه‌های کاربردی نوینی[24] که در دستگاه‌های تلفن همراه پیشرفته نصب شده است، به‌صورت عام و فراگیر نیز وجود دارد. مصاحبه‎شوندگان با کد‌های A5، A7 و A8 در مصاحبۀ خود اشاراتی به این توانایی الکترونیکی نشر داشته‌اند. به‎طور مثال، مصاحبه‎شونده با کد A8 چنین گفته است:

«پدیدآورندگان می‌توانند آثار فکری خودشان را به‎طور مستقیم برای مردم دسترس‌پذیر کنند. ناشران مستقیم عرضه‎کنندۀ آثار خود هستند و این یعنی نشر وبی! ما از نشر سنّتی و مدرن فراتر خواهیم رفت و به نشر وبی و موبایلی خواهیم رسید».

• پرسش سوم پژوهش: از نظر ناشران و کارشناسان حوزه نشر، فناوری‌های نوین اطلاعاتی چه تأثیری بر فرایند توزیع و فروش کتاب داشته است؟

یافته‌های این قسمت که به نوعی پاسخ به پرسش سوم پژوهش است، در خوشۀ «کسب‎وکار الکترونیکی نشر» با سه مفهوم شکل گرفته‎اند که به تفسیر آنها خواهیم پرداخت:

3. کسب‎وکار الکترونیکی نشر

سومین خوشۀ شکل‎گرفته از یافته‌های پژوهش، دربرگیرندۀ مفاهیمی در حوزۀ کسب‎وکار الکترونیکی نشر است. برنامۀ کسب‎وکار بنگاه‌های نشر را می‌توان بازتابی از مدل کسب‎وکار آنها دانست که کمک می‌کند برنامه‌ای را که مؤسسه برای کسب درآمد دارد، عملیاتی کند. نکات کلیدی مصاحبه‌ها در این خصوص نیز نشان از اهمیت کسب‎وکار ناشران در شرایط نوین است. مبتنی بر یافته‌های پژوهش، مفاهیم زیر که دربرگیرندۀ ابعاد و مدل نوین کسب‎وکار نشر است، در خوشه کسب‎وکار الکترونیکی نشر جای گرفته است:

1-3 تولید محصولات نوین

برآیند تجربۀ ناشران نشان می‌دهد فناوری‌های اطلاعاتی این توانایی را برای ناشران به‌وجود آورده است که بتوانند جدا از شکل تولید کتاب، به‎صورت تک‌محصولی و با فرم چاپی و کاغذی، محصولات متنوع و متفاوتی را که دارای شکل‌های نوین با کارکردها و ویژگی‌های کاملاً جدید و مدرن هستند، با ابزارها و امکانات متفاوت وارد شبکۀ توزیع منابع اطلاعاتی کنند. چنان‎که مصاحبه‌شونده با کد A8 نیز بیان می‌کند: «مصرف آثار الکترونیک و چندرسانه‌ای را توسط مردم در بسترهای الکترونیکی شاهد هستیم».

هرچند مصاحبه‌شونده با کد A6 عنوان کرده است: «همچنان عمده محصولات نشر مدرن، باز هم محصولات چاپی است. ما محمل‌های اطلاعاتی قبلی را داریم اما گزینه‌های جدید هم وارد شده است. تغییرات در بهره‌گیری از محمل‌ها و ابزارهاست که به شکل بهتری استفاده شود».

از سوی دیگر، اصل مهم در تولید محصولات نوین به‎خصوص در تولید محتوای الکترونیکی، بحث اقتصادی «ارزش‌افزایی» است که به‌عنوان رکن تولید، در رأس فعالیت ناشران قرار ‌گیرد.

مصاحبه‌شونده با کد A1 که در روند مصاحبه تأکید فراوان بر تغییر رویکرد ناشران از نشر چاپی و کاغذی به نشر الکترونیک و غیرچاپی داشت، دربارۀ محصولات جدید نشر اظهار داشت:

«کتاب الکترونیکی هم قیمت نازل دارد و هم برای ناشر امتیاز بالایی دارد چرا که مراحل پیچیدۀ توزیع و فروش را ندارد، بلکه مشتریان آنلاین خرید می‌کنند و با پست برایشان ارسال می‌شود. ما ناگزیریم به سمت نشر مدرن و الکترونیک برویم».

مصاحبه‌شونده با کد A4 نیز اظهارات مشابهی دارد:

«محصولات جدید هم مثل ای‌بوک (کتاب‌های الکترونیکی)، کتاب‌های چندرسانه‌ای، کتاب‌های گویا به بازار آمده است. کتاب می‌تواند در هر دو حالت کاغذی و چاپی و ای‌بوک یا الکترونیکی باشد. الان کتاب‌هایی به‎صورت چندرسانه‌ای تولید می‌شوند و این خیلی خوب است».

2-3  بازاریابی و تبلیغ الکترونیکی

امروز تبلیغ در اینترنت و شبکه‌های اطلاع رسانی و شبکه‌های اجتماعی با قابلیت‌های بسیار بیشتر از شکل‌های سنتی آن و کارآمد‌تر و اثرگذارتر در جامعه شکل پیدا کرده است.

 چنان‎که کد A2 نیز به این نکته اشاره دارد: «طراحی سایت و فروشگاه اینترنتی مهم است. تمام کتاب‌های ما در سایت هست و ما یک ویترین مجازی داریم».

از سوی دیگر، یافته‌ها نشان از آن دارد که استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط ناشران به‎دلیل فراگیرشدن کاربرد آن نزد آحاد جامعه، گسترش چشمگیر داشته است. مصاحبه‎شونده با کد A7، تجربه خود را در استفاده از این رویداد چنین بیان می‎کند:

«مطالب و آدرس آنها و چکیده‌ای از مطلب را در گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی قرار می‌دهیم. کتاب‌هایی هستند که خود مؤلف نسخۀ الکترونیکی آن را در فضای مجازی می‌گذارد. فناوری اطلاعات این امکان را فراهم آورده است که هر کس هر چه را که به ذهنش می‎رسد، بتواند برای دیگران در معرض نمایش بگذارد».

مصاحبه‌شونده با کد A8، تحولات در بازار نشر را چنین تفسیر می‎کند:

«فاصلۀ بین تولید کتاب و آگاهی توزیع‎کنندگان و فروشندگان از آن کم شده است. تبلیغات کاغذی و چاپی امروز حذف شده‌اند. کارگزاران و دست‎اندرکاران کتاب به‎راحتی در فضای مجازی از تازه‌های نشر آگاه می‎شوند. آشنایی با کتاب‌های جدید با جستجو در اینترنت و شبکه‌های اطلاع‌رسانی اتفاق می‌افتد. الان هر سایت ناشر و هر سایت عرضۀ کتاب به‎عنوان یک ویترین مجازی جدید فعالیت می‌کند».

3-3  عرضه و فروش  و مصرف

شبکۀ توزیع کارآمد و سریع الکترونیکی در فرمت نشر الکترونیکی و با ابزارهایی چون وب، موبایل، تبلت و شکل‌هایی چون نشر برخط، نشر در شبکه‌های اجتماعی و فروشگاه اینترنتیِ محصولات نشر توانسته است در سطح فراگیر و گسترده محصولات نشر را به‎دست مخاطبان خود برساند. یافته‌ها نشان‎دهندۀ آن است که تحولات در زمینۀ توزیع و فروش به‎خوبی در مصاحبۀ ناشران انعکاس یافته است. به ظنّ آنان (ناشران) این رویکرد کارآمد سبب شده یک ارتباط منطقی و معنادار بین حلقۀ تولید و مصرف در بازار کتاب ایجاد شود و یک تعادل منطقی در عرضه و مصرف منابع به‎وجود آید. علاوه بر آن، با ایجاد شبکۀ توزیع الکترونیکی و آنلاین، کارکرد و مناسبات کارگزاران و فروشندگان محصولات نشر دچار تحولات اساسی گردد زیرا ناشران در برخی موارد مستقیم و بدون واسطه آثار خود را به‎دست مشتریان خود می‎رسانند و به‎طور مستقیم از آنها بازخورد دریافت می‎کنند. مصاحبه‎شوندگان نگاه‌های متفاوتی به این مقولۀ نشر داشتند.  نگاه کدA3 به عرضه و فروش محصولات نشر کمی انتقادی است، زیرا بیان می‎دارد:

«در زمینۀ توزیع و فروش کم‎کاری وجود دارد و توزیع همچنان توسط دیگران انجام می‌شود. بیش از 80 تا  90 % ناشران در فروش با مشکل مواجهند و هنوز از این فناوری استفاده نمی‌کنند زیرا بخش تخصصی نداریم».

مصاحبه‌شونده با کد A7 نیز تجربیات شخصی خود را در زمینۀ فروش آثارش چنین می‌داند:

«توزیع دو شکل پیدا کرده است: 1. توزیع مواد چاپی 2. توزیع مواد الکترونیکی.  در سیستمی که من و دیگران ساخته‌ایم، شخص‌ درخواست‎کننده می‌تواند با واریز وجه به‎صورت الکترونیکی، کتاب خود را دانلود کند. به‎هرحال، عده‌ای کتاب چاپ می‌کنند و فیزیکی و دستی تکی‌تکی می‎فروشند و تعدادی هم به‎صورت الکترونیکی در درون سایت».

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج حاکی از آن است که تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی بر فر‌ایند نشر  گسترده و متنوع بوده است. این تأثیرها منجر به تغییر ماهیت در حلقه‌های نشر و یا حذف برخی از آنها شده است. کارکردها و مناسبات فر‌ایندی نشر تغییر یافته و به‎طور کل یا ماهیت فر‌ایند نشر را تغییر داده یا آن را کوتاه‌تر کرده و از سرعت، سهولت، دقت و کیفیت بالایی برخوردار شده است. «جفرس و لایل» (2012) و «پکاسکی و هیل»[25] (2015) نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی رسیده‌اند چنان‎که حذف برخی از مراحل فیزیکی و تغییر چرخۀ نشر و تعریفی نو از ارتباط نویسنده، خواننده و ناشر در عصر حاضر در پژوهش آنان به چشم می‌خورد.

بروند‌اد تحلیل مصاحبه‌ها نشانگر آن است که پدیده «تولید محتوای الکترونیکی» به‎دلیل ویژگی‌های خاص خود، به‌شکل فراگیر و گسترده مورد استقبال پدیدآورندگان و کاربران قرار گرفته است. این نوع تولید محتوا سبب یکدستی، روان‌سازی و سهولت در حروف‎نگاری، ویراستاری، صفحه‌آرایی و تدوین شده است. علاوه بر آن، شرایط به‎گونه‌ای است که تولیدکنندۀ محتوا به حجم عظیم اطلاعات دسترسی داشته تا با تکیه بر آنها بتواند به تولید کیفی محتوا بپردازد (کدهای A3، A5، A7 و A8). این تولیدات در قالب قطعات کم‌حجم و گزیده، قابل تصور است؛ چنان‌که مصاحبه‌شونده با کد  A8نیز مفهوم «محتواهای ساندویچی» را مطرح کرده که در مدت کوتاه و به فراخور نیاز اطلاعاتی خوانده می‌شود. در نتیجه، خلاصه‎کردن محتوا یا کوچک‎کردن آن، ویژگی محتواهای الکترونیکی در عصر مدرن نشر به‎شمار می‌آید.

نگارش و مصرف هم‌زمان محتوا نیز از ویژگی‎های تولید محتوای الکترونیکی است. در عین حال، محتواهایی تولید می‌شوند که یکی از مصاحبه‌شوندگان (کد A8) با مفهوم «محتواهای شخصی‌سازی‎شده» از آنها یاد می‌کند. این محتواها کاملاً منطبق با نیاز‌های اشخاص تولید می‌شوند. مشارکت افراد مختلف در تولید یک اثر مفهوم «مشارکت در تولید محتوا» را شکل داده که در متن مصاحبه‌ها مشاهده می‌شود. تحول عمده در نشر آثار و محتوا که مصاحبه‌شوندگان بر آن اذعان داشته و برخی از ناشران نیز تجربۀ عینی و عملی خود را از آن نقل کرده‌اند، «تورق مجازی» محتواست (کدهای A2و A8). مفهوم تورّق مجازی که از مصاحبه‌ها استخراج شده، نشانگر آن است که ناشران امکان تورّق برخط محتوا را برای بازدیدکنندگان در سایت اختصاصی انتشارات فراهم کرده‌اند. «خلق محتوای تعاملی» نیز مفهوم قابل تأملی است زیرا فناوری‌های نوین اطلاعاتی این ظرفیت را در خود دارند که پدیدآورندگان و ناشران بتوانند محصولاتی را تولید کنند که پوشش‌دهندۀ نیازهای خاصّ مخاطبان جامعه باشد. کتاب‌های گویا یا چندرسانه‌ای از جمله تولیداتی هستند که نشان‎دهندۀ این تحول در تولید محتوای الکترونیکی در ابعاد مختلف و با کیفیت بهتر هستند (کدهایA1-A8). «چهرقانی» (1392) و «اصغرنژاد» (1396) نیز بر نقش و اهمیت کتاب‌های چند‌رسانه‌ای و تولید آنها در فضای کنونی نشر تأکید ورزیده‌اند که در راستای نتایج پژوهش حاضر است. ویژگی بازخورد در تولید محتوا در نتایج مصاحبه‌ها، بارز و برجسته است. در نشر الکترونیکی، بازخورد به‎سرعت و در زمان کوتاه در بستر و فر‌ایند نشر جاری شده و عوامل نشر را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. به دید مصاحبه‌شوندگان، بازخورد موجب ایجاد تغییرات و ویرایش‌ها و بازنگری‌های سریع در محتوا شده است (کدهایA2، A5، A6، A7 و A8) چنان‎که «منتظر و عنایت‎تبار» (1386) نیز به نتایج مشابهی در پژوهش خود رسیده‌اند. آنان دریافته‌اند که فناوری اطلاعات باعث تغییردادن راه و روش نوشتن و خواندن افراد و شیوه‌ و روش انتشار مطالب توسط ناشران شده که وجود بازخورد بین عناصر در این مدل نشر مشهود است. فر‌ایند نهایی مصاحبه‌ها در این بخش حاکی است، فناوری‌های اطلاعاتی تأثیرهای معناداری در نشر ایجاد کرده است‌ که در بالا به مصداق‌های این تحولات در زمینۀ فر‌ایند نشر و توسعۀ تولید محتوا اشاره شد؛ اما در بُعد چاپ و تولید فنی نیز نتایج قابل توجهی حاصل گردید.

ناشران به استفاده از فناوری‌ها و تجربیات کسب‎شده در تولید فنّی کتاب و مراحل چاپ آن، بر نقش و تأثیر برجستۀ این دسته فناوری‌ها تأکید داشتند. در این رابطه، می‌توان به فناوری‌هایی چون دستگاه‌های الکترونیکی و خودکار ایمیج‌ستر و پلیت‌ستر که در مراحل پیش از چاپ و لیتوگرافی کاربرد دارند، دستگاه‌های مدرن چاپ مانند دستگاه چاپ چهار رنگ و سایر دستگاه‌های خودکار چاپ ریسوگرافی و دیجیتال با سرعت‌های بالا و همین‌طور تجهیزات مدرن برش و صحافی لیزری و مکانیزه اشاره کرد که به‎عقیدۀ ناشران که در گفتار آنان انعکاس یافته، تحولات بنیادین را در چاپ به وجود آورده‌ و به تبع این تحولات، نشر کتاب از سرعت، دقت و چاپ با کیفیت بالا برخوردار گردیده است. ناشران به چاپ دیجیتال اشاره دارند که تا چه‎اندازه به کار آنها، چه از بعد کمّی و چه از بّعد کیفی، تنوع بخشیده است. علاوه بر آن، باید فناوری‌هایی که سبب تولید رسانه‌های دیجیتال، گویا و چندرسانه‌ای نیز می‌شوند را هم به این تحولات اضافه کرد که موجب سازگاری و انعطاف‌پذیری بیشتر و بهتر در نشر شده‌اند. این توانمندی‌ها که فناوری‌های نوین در اختیار عوامل نشر گذاشته است، سبک‌ها و روش‌های نوین چاپ را در صنعت نشر پدید آورده است که نیاز مخاطبان را برطرف کرده و توجه به سلیقه‌ها و رفتارهای اطلاعاتی مشتریان بازار نشر را در پی داشته است (کدهایA3، A5، A6، A7 و A8).

به‎یقین، تجربیات ناشران در این خصوص نشانگر آن است که تحولات ناشی از ورود فناوری‌های نوین به این صنعت، دریچه‌های جدیدی فراروی حرفۀ نشر در به‎وجودآمدن زمینه‌ها و بسترهای تولید محصولات نوین می‌گشاید که پژوهشگر حاضر برای توصیف آن، با تکیه بر مفاهیم استخراج‎شده از اظهارات مصاحبه‌شوندگان، مفهوم «بسترهای نوین نشر» را انتخاب کرده است. امروزه در تحول فر‌ایندی نشر، اشکال نوینی را در نشر شاهد هستیم که از آنها با عباراتی مانند پلتفرم (سکو)  یا بسترهای نشر یاد می‌شود. خودناشری، نشر بنا بر نیاز، نشر برخط، نشر وبی، نشر اجتماعی، نشر موبایلی، نشر در شبکه و... از این دست بسترها هستند. این یافته‌ها به نتایج «ژوزف» (2010) نزدیک است. وی در بررسی دگرگونی و تغییرات صنعت نشر ناشی از فناوری‌های نوین، بیان می‌کند که نشر بنا بر نیاز، خودناشری، نشر اجتماعی، نشر دسترس‌پذیر، دانلودهای شبه‎کاغذی و کتاب‌های الکترونیکی، مدل‎های دیجیتالی پیامدهای تغییرات ناشی از فناوری‌های اطلاعاتی هستند که هم‌اکنون به صحنه نشر وارد شده‎اند.

حلقه آخر فر‌ایند نشر کتاب «توزیع و فروش» نام دارد. این حلقه با مفهوم و مضمون «کسب‎وکار الکترونیکی نشر»، شناسایی و زیرمفهوم‌هایی چون «محصولات نوین نشر»، «عرضه و فروش و مصرف» و  «بازاریابی و تبلیغ» به آن تعلق گرفته است. در نتایج مصاحبه‌های ناشران، اشاراتی به محصولات جدید بازار نشر شده است که به‎مدد توانایی اکتسابی ناشران از طریق فناوری‌های اطلاعاتی تولید و به بازار عرضه شده‌اند. یکی از محصولات نشر مانند کتاب که یک محصول تک‌رسانه‌ای است، به محصولات محتوایی و فراگیر چندرسانه‌ای و دوسویه تبدیل شده است. از سوی دیگر، با توجه به اظهارات مصاحبه‌شوندگان، در تولید محصولات جدید نشر، شاخص «ارزش‌افزایی» به‎عنوان یک شاخص مهم اقتصادی در رأس فعالیت ناشران قرار گرفته است. «چهرقانی» (1392) نیز در نتایج مشابه، بر نقش چندرسانه‌ای‌ها و به‌خصوص کتاب‌های گویا در توسعه نشر کتاب و گسترش کتابخوانی تأکید کرده است.

از طرف دیگر، بعد بازاریابی و تبلیغ در فر‌ایند عرضه و فروش نیز تحولات زیادی را به خود دیده است که در متن مصاحبه‌ها نیز به‎چشم می‌آید. نتایج تحلیل داده‌های کیفی منتج از مصاحبه‌ها حاکی از آن است که تبلیغ و بازاریابی از فرم سنتی و کاغذی و رایج آن که با محدودیت‌های فراوانی مواجه بود، فاصله گرفته و در فر‌ایندهای نوین الکترونیکی، هم‌اکنون روش‌های گسترده‌تر و فراگیرتر تبلیغات را در اختیار دارد که در گذشته بی‌سابقه بوده است. ناشران با کمک ابزارها و امکانات وب و اینترنت و توانمندی و فراگیری رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، توانستند شخصیت تجاری خود را در سطحی بسیار گسترده، با سرعت و حجم بیشتر در قالب چارچوب‌های تبلیغاتی، به علاقه‌مندان و مخاطبان خود فراتر از مرزهای جغرافیایی عرضه کنند. مفاهیم و واژگانی چون وب‌سایت اختصاصی ناشران، فروشگاه اینترنتی، ویترین مجازی، اخبار تازه‌های کتاب و حضور در شبکه‌های اجتماعی چون تلگرام، اینستاگرام و فیس‌بوک در متن مصاحبه ناشران، نشان‌دهندۀ رغبت و رویکرد آنان به حضور گستردۀ تبلیغاتی در فضاهای مجازی است (کدهای A2، A5، A6، A8).

داده‌های کیفیِ حاصل از مصاحبه‌ها نیز نشان‌دهندۀ موافقت و تأئید ناشران در رابطه با تأثیر فناوری‌ها بر عرضه و فروش محصولات آنان است. هرچند در این میان اشاره شده که شاهد حرکت کُند یا ناقص ناشران در این مسیر هستیم. این رویکرد کارآمد، ارتباط منطقی و معناداری بین حلقۀ تولید و مصرف در بازار کتاب ایجاد کرده و توازنی را در این عرصه به‌وجود آورده است. اما به‎طور کلی، نتایج مصاحبه‌ها حاکی از آن است که ناشران به‎دلیل نبود توانمندی و تخصص لازم در این بخش، همپای سایر تحولات نشر پیشرفت نداشته و از دید مصاحبه‌شوندگان، در این حوزه ضعیف عمل کرده‌اند. این نتیجه با نتایج پژوهش «فرج‌پهلو، مطلبی و اصغرنژاد» (1395) نیز همخوانی دارد. در این راستا، «انصاری موحد و هنرمند ساری» (1393) در نتایج پژوهش خود ضمن تأکید بر نارسایی در بازار نشر، علت آن را پافشاری ناشران در حفظ شرایط موجود و ماندن در وضعیت نشر سنتی و ترس از تغییر دانسته و این علت‌ها را عوامل بازدارنده در توسعه فراگیر نشر عنوان دانسته‎اند.

نتیجه‌گیری کلی این پژوهش که از شواهد و مستندات مصاحبۀ ناشران استخراج شده گویای این مطلب است که ناشران ضمن استقبال از به‌کارگیری فناوری اطلاعات، بر نتایج مثبت آن بر عملکرد خود اذعان داشته و بر اهمیت و تأثیر آن تأکید کرده‌اند. در عین حال، نتایج پژوهش «صادقی» (1393) در بیشتر موارد با تناقض با نتایج پژوهش حاضر قرار دارد که پذیرش فناوری اطلاعات را توسط ناشران به‎دلیل پیچیدگی و ناسازگاری با سیستم فعلی آنان، ضعیف ارزیابی کرده است. تنها در بُعد عرضه و فروش، نتایج این دو پژوهش را می‌توان به هم نزدیک دانست.

پیشنهادهای پژوهش

با توجه به یافته‌ها و نتایج پژوهش و برای بهره‌مندی و استفادۀ بهینۀ ناشران از فناوری‌های نوین اطلاعاتی در صنعت نشر کتاب، پیشنهادهای زیر مطرح می‌شود:

1. بالابردن توانمندی‌های سازمانی با هدف به‎کارگیری و استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعاتی؛

2. دیده‎شدن بسترهای نوین نشر در برنامه‌های ناشران و استفاده از ظرفیت‌های نشر رومیزی، نشر بنا بر نیاز، نشر برخط، نشر در شبکه، نشر وبی و موبایلی.

3. بستر‌سازی و ایجاد زیرساخت‌های لازم توسط ناشران به‎منظور استفاده از ظرفیت‌های فناوری‌های نوین اطلاعاتی برای تولید کتاب در اشکال غیرچاپی مانند کتاب‌های الکترونیکی، کتاب‌های گویا و چندرسانه‌ای‌ها و همین‌طور سایر شکل‎های نشر الکترونیک؛

4. ترویج فرهنگ استفادۀ درست و بهینه از ظرفیت فناوری‌های اطلاعاتی و قابلیت‌های آن در جهت بهبود کسب‎وکار نشر؛ از جمله در تبلیغ، بازاریابی، توزیع و فروش محصولات نشر.