نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دکتری، گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جهوری اسلامی ایران، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Purpose: Iran and Iraq are of countries with common manuscripts that demonstrates the common heritage of hundred years of the countries' shared history, science, culture and art. This research examines the role of Islamic manuscripts as the common written religious, cultural, scientific, and artistic heritage in Iran-Iraq connections.
Methodology: Via documentary-descriptive study, it aims at investigating the common manuscripts in the two countries.
Findings: The findings showed that Iran and Iraq ranked the fifth in having the manuscripts in the World. Iranian and Iraqi scribes had the major contribution in the transcription of manuscripts belonged to these two countries. As the main connection line, manuscripts in Arabic language and in religious subjects have a great rate.
Conclusion: Common information programs on the precious and ancient works of the two countries and the digital exchange of manuscripts by important and active libraries of two countries can play an important role in the development of scientific, cultural, religious and artistic relationships.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
پس از زبان گفتاری که بارزترین شکل گفتگو میان انسان‌هاست، زبان نوشتاری در عرصۀ تمدّن بشری چهره نموده و حجم سنگینی از بار ارتباط انسان‌ها را در پیچوخم تاریخ، بر دوش کشیده (کیانی، 1378: 7) و در تداوم، ضبط و انتقال دانش و هنر مؤثر بوده است. پیدایش کاغذ نیز تأثیر شگرفی در پیشرفت و توسعۀ زبان نوشتاری و هنری گذاشت و عنصر ارتباط را که زیربنای گفتگو بود، تقویت کرد و توسعه داد. استنساخ نسخه‌های خطّی بر روی کاغذ نیز موجب تقویت، تحکیم و غنای تمدّن بشری گردید. به همین دلیل، نسخه‌های خطی از جمله آثار فرهنگی، علمی و هنری هستند که ضمن انتقال و تبادل دانش بشری، از جنبه‌های متعدّد حایز اهمیت بوده و یکی از ابزارهای مهمّ گفتگو میان ادیان و ملّت‌ها شمرده می‌شوند. این جایگاه روزبهروز تقویت شده و شکوفاتر و شناخته‌تر می‌شود. پس می‌توان گفت ابعاد علمی، فرهنگی، هنری، اخلاقی، عرفانی و معنوی نسخه‌های خطّی، نقش سازنده‌ای در ارتباط و گفتگو دارند. به‌ویژه بُعد هنریِ نسخه‌های خطّی، بیشتر از بقیّه در ارتباط و گفتگوی تمدّن‌ها نقش دارد زیرا هنر زبانِ مشترک فرهنگ‌ها و جهانی است و کارکردهای متنوّعی دارد (صادق‌زاده وایقان، نجفقلی‌نژاد ورجوی، 1397). در واقع، بخش قابل توجّهی از تمدّن، هویّت و میراث فرهنگی، علمی و هنری ملّت‌ها در لابه‌لای برگ‌های نسخه‌های خطّی نهفته است. همچنین این آثار بیانگر صرف عمر و تلاش مردم یک کشور یا منطقه در گردآوری و پاسداشت دستاوردهای علمی و هنری دانشمندان، علما و نوابغ آن سرزمین است (صادق‌زاده وایقان، 1384: 74). برخی از نظریه‌پردازان حوزۀ فرهنگ و تمدّن معتقدند «تمدّن زاییدۀ فرهنگ و فرهنگ زاییدۀ تفکر است. بهعبارتی، جامعه‌ای که صاحب تفکر نیست، دارای فرهنگ نیست و جامعه‌ای که فاقد فرهنگ است، دارای تمدّن نیست. » (خوشکام، 1382: 26). بر این اساس، اهمّیّت نسخه‌های خطّی بهخوبی نمایان می‌شود. چون در این آثار، فکر و اندیشۀ علما در قالب تمدّن و فرهنگ زمان خویش شکل گرفته که ابزاری برای گفتگوهای بین‌المللی و منطقه‌ای است.
همۀ اقوام و ملل اذعان دارند که هنر وسیله‌ای برای رسیدن به هدف یا هدف‌هایی است که بشر بهدنبال آنهاست؛ خواه این اهداف تحریک یا بیان احساسات، لذّت‌خواهی، زیبایی و یا وقت‌گذرانی باشد و خواه ایجاد ارتباط و تبادل افکار و اندیشۀ خداخواهی و یا باورهای اخلاقی. از اینرو، در همۀ این موارد هدف مهم و نهایی، هنر و آثار هنریِ خلقشده است که بهگونهای بر مخاطبان خود تأثیرگذار بوده و این تأثیر می‌تواند اخلاقی، اجتماعی، مذهبی، احساسی و یا شناختی باشد (همایی، 1383: 14). با این دیدگاه «هنر» زبان مشترک تمدّن‌ها و فرهنگ‌هاست و می‌توان گفت گویاترین، زیباترین و جذاب‌ترین ابزار را برای پیشبرد گفتگوها و دیپلماسی فرهنگی در اختیار دارد. نسخه‌های خطی نیز که سرشار از انواع هنر هستند، یکی از این ابزارهاست. در نسخه‌های خطّی، علاوه بر هنرهای کاغذسازی، ورّاقی، صحافی و کتاب‌‌سازی؛ زیباترین هنرهای خلقشده توسط فکر، ذهن و دستان هنرمندان یعنی خط، تشعیر، تذهیب، ترصیع، تصویر (نقّاشی و مینیاتور) و تجلید هویداست، که تذهیب از مهم‌ترین آنهاست. در هر یک از سبک‌های نسخه‌نویسی و کتاب‌آرایی تذهیب‌های خاصّی وجود دارد که به‌عنوان مکتب هر دوره یا منطقۀ خاص، جلوۀ هنری ویژه‌ای دارند. بنابراین، نسخه‌های خطّی علاوه بر منبع مهمّ اطلاعاتی و پژوهشی، یکی از اشیا و آثار نفیس حفظ و عرضه‌شده در موزه‌ها، گالری‌ها و گنجینه‌های خصوصی و ملّی کشورهای مختلف هستند که سیّاحان زیادی را از نقاط مختلف جهان، به تکاپو کشانده است (یادداشت ماه، 1377).
پس بهطور کلی، میراث مکتوب بشری، به‌ویژه نسخه‌های خطّی، از سه بُعد برای تمامی کشورها اهمّیّت دارد: یکی از این ابعاد، بُعد فرهنگی است که در نسخه‌های خطّی نمود و مشتاقان فراوان دارد (آصف‌آگاه، 1383). بُعد دوم، جنبه و محتوای علمی نسخه‌های خطّی است و بُعد سوم، جنبۀ هنری آن است که بیشترین سهم را در تعامل و گفتگوی ملت‌ها دارد که در مجموع، سهم افتخارهای فرهنگی، علمی و هنری ملل و اقوام را از دستبرد بیگانگان و اختلاس دیگران مصون نگه داشته است (اصفیایی، 1380: 14). اما بُعد چهارمی که برای کشورهای اسلامی اهمیت مضاعف دارد، بُعد دینی و مذهبیِ نسخه‌های خطّی است که بهنظر می‌رسد مهم‌ترین نقش را در تقویت و تحکیم روابط بین کشورهای اسلامی دارد. ایران و عراق علاوه بر مرزهای مشترک طولانیِ جغرافیایی، همکاری و همگامی‌های متعدد در فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اشتراکات فرهنگی و علمی، دارای نسخه‌های خطّی قابل توجهی در جهان هستند که وجوه مشترک زیادی دارند. این آثار دستاورد و میراث تاریخ، فرهنگ، علم و هنر مشترک چند صدسالۀ این دو کشور است که در جامعۀ معرفتی امروز می‌تواند مبنا و زمینه‌ا‌ی برای تقویت و تحکیم ارتباط، تعامل و همکاریِ دانایی‌محور قرار گیرد. نسخه‌های خطیِ متعددی با پدیدآورندگان و محتوای مشترک در بیشتر کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی مهمّ ایران و عراق حفظ و نگهداری می‌شود. اگر نهادهای علمی، پژوهشی و فرهنگی، موزه‌ها و همچنین سایر مراکزی که این آثار در آنها حفاظت و نگهداری می‌شود بتوانند محتوا و نسخۀ دیجیتالی آنها را مبادله و منتشر کنند، ارتباط و دیپلماسی فرهنگی، علمی و هنری و مذهبی فیمابین تحکیم و تقویت می‌شود. لذا، بررسی اشتراکات نسخه‌های خطّی ایران و عراق به‌عنوان ابزاری برای تقویت و تحکیم تعامل، ارتباط و گفتگو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این پژوهش درصدد است این اشتراکات را بهصورت علمی و مستند بررسی کند. برای بررسی و حصول بهنتیجه پاسخ پرسش‌های زیر تحلیل شده است:
1. نسخه‌های خطّی ایران و عراق از نظر کمّی چه جایگاهی در جهان دارند؟
2. مهم‌ترین وجه اشتراک نسخه‌های خطّی ایران و عراق چیست؟
3. سهم متقابل عراق و ایران در محل (مکان) تألیف نسخه‌های خطّی اسلامی چقدر است؟
4. سهم متقابل عراق و ایران در محل (مکان) استنساخ نسخه‌های خطّی اسلامی چقدر است؟
5. میزان اشتراکات موضوعی نسخه‌های خطّی موجود در عراق و ایران چقدر است؟
6. میزان اشتراکات کتاب‌های پرنسخه بهزبان عربی در عراق و ایران چقدر است.
7. عنوانهای مشترکِ نسخه‌هایِ خطّیِ موجود در ایران و عراق از نظر موضوع، فراوانی، زبان و قدمت چه ویژگی‌ها و اشتراکاتی دارند؟
نگارنده، پژوهش کاملاً مرتبطی دربارۀ اشتراکات نسخه‌های خطّی ایران و عراق پیدا نکرد، اما منابعی که می‌توان با استفاده از اطلاعات آماری آنها در مقدمه و یا با استفاده از نمایه‌های آنها، اطلاعات خام بهدست آورد، بهشرح زیر است:
1. «نسخه‌های خطّی اسلامی»: عنوان مقاله‌ای به قلم «کسایی» (1383) است که به بررسی وضعیت کمّی نسخه‌های خطّی، محل نگهداری، زبان و فهرست‌های آنها در نقاط مختلف جهان پرداخته است. در این پژوهش، اطلاعات از تحقیقات انجامشده دربارۀ نسخه‌های خطّیِ اسلامی در کتابخانه‌ها، از منابع مختلف به‌ویژه مجموعۀ بررسیِ جهانیِ نسخه‌های خطّیِ اسلامی از انتشارات الفرقان لندن، استخراج شده است. نهاآنهاآ
2. فهرستواره دست‌نوشت‌های ایران (دنا): فهرستوارۀمشترک 12 جلدی به زبان فارسی، که بهکوشش مصطفی درایتی (1389) تنظیم شده و به معرفی مختصر 000/301 عنوان دستنوشت در کتابخانه‌های ایران پرداخته است. این فهرستواره که خلاصه «فنخا» است، شامل کلیه آثار خطّی است که اصل نسخه و یا عکس آن در داخل ایران موجود است و اطلاعاتی از آن (حتی بسیار مختصر و ناقص) تا نیمۀ دوم سال 1388 منتشر شده و یا در اختیار گردآورنده قرار گرفته است. فهرستواره بر اساس نام کتاب و حروف الفبای فارسی مرتب شده است. جلد 11 نمایه نام مؤلف و جلد 12 آن نمایۀ الفبایی نام کاتبان است.
3. فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فنخا): فهرست مشترک 45 جلدی به زبان فارسی که بهکوشش مصطفی درایتی (1390- 1394) تنظیم شده و به معرفی نسبتاً کامل 000/320 عنوان نسخۀ خطّی در کتابخانه‌های ایران پرداخته است. این فهرست تکمیل شده و مفصل فهرست دنا بوده و شامل کلیه اطلاعاتی است که از سال 1304 تا اوایل سال 1390 از میان بیش از ۶۰۰ جلد فهرست یا مجلهها و تکنگاریهای گوناگون درباره نسخه‌های خطّی و عکسی ایران که به نحوی منتشر شده و یا در اختیار گردآورنده قرار گرفته است. در این فهرست، نسخه‌های خطّی در 34 جلد بر اساس نام کتاب و حروف الفبای فارسی مرتب شده و یازده جلد نمایه دارد. [1]
4. «معجم المخطوطات العراقیه»: فهرست مشترک20 جلدی بهزبان عربی، که بهکوشش «مصطفی درایتی» (1396) تنظیمشده و نسخه‌های خطّی که اصل نسخه یا تصویر آن در کشور عراق موجود است را معرفی می‌کند. این فهرست مشترک شامل اطلاعات حدود ۷۵ هزار نسخه (۷۳۴۳۰ نسخه شماره خورده بدون تکرار) است، [2]که از این تعداد حدود ۱۱ هزار نسخه عکسی و حدود ۶۵ هزار نسخه اصل، برگرفته از فهرستها، تکنگاریها، برخی از مجلهها و یا سیاهه‌هایی است که بهنحوی حاوی شناسایی نسخه‌های خطی و عکسی در عراق بوده است و تا سال ۲۰۱۷م. منتشر شده یا اطلاعات آن در اختیار گردآورنده قرار گرفته است. در 16 جلد این فهرست کتاب‌ها به ترتیب حروف الفبای عربی مرتب شده و 4 جلد نمایه هفتگانه است. [3]
روابط تنگاتنگ ایران و عراق از بُعد مذهبی، به‌ویژه جایگاه و اهمیت ویژه عتبات عالیات، ناگسستنی است؛ به‌ویژه آنکه در قرون هجده و نوزده میلادی، عتبات به‌عنوان مرکز اصلی فقه شیعه مطرح گردید؛ بدینترتیب که پس از سقوط صفویه و تصرف اصفهان توسط افاغنۀ سنّیمذهب در سال 1722م. / 1135ق، نهاد دینی در ایران با مشکلات عدیده‌ای مواجه شد و در فاصلۀ سال‌های 1722م. تا 1763م. (1177- 1134ق. ) صدها نفر از خاندان‌های وابسته به علما، ایران را به قصد عتبات ترک کردند. این امر علاوه بر رونق اقتصادی شهرهای مقدس کربلا و نجف و شکوفایی حوزه‌های علمیۀ این دو شهر، انتقال نسخه‌های خطّی به عراق را بهدنبال داشت (شهسواری، 1392: 52) هرچند پیوستگی دو حوزۀ عراق عرب و عراق عجم و تأثیر فکری و اندیشه‌ای که در این دو منطقه جریان داشت، از مصداقهای نوعی نگرانی نمایندگان سیاسی و انتظامی دولت عثمانی بود که ممانعت از انتقال قرآن‌های مترجم فارسی و گاه متون مذهبی و غیرمذهبی دیگر _ که محتوای آنها خاطر عثمانی‌ها را آزرده می‌کرد _ از آن جمله است. گاه کار ممانعت از انتقال آثار فارسی و کتاب‌های منتشرشده در ایران تا آنجا بالا می‌گرفت که بنا به گزارش کارپرداز موقت ایران در بغداد، مأموران گمرک عثمانی، آثاری چون تفسیر صافی یا زادالمعاد خطّی را به آتش کشیدند (موجانی، 1389، ص 13).
روش‌شناسی
این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و توصیفی انجام شده است. در این پژوهش، ابتدا اطلاعات لازم با استفاده از مقدمه و نمایه‌های سه منبع موجود در زمینۀ نسخه‌های خطیِ موجود در ایران و عراق («دنا»، «فنخا» و «معجم المخطوطات العراقیه») که در پیشینه‌ها به آنها اشاره گردید، استخراج شد که تحلیل آماری این اطلاعات پاسخ به سؤال‌های یک تا شش پژوهش را پوشش داد. برای پاسخ به سؤال هفتم، بهصورت تصادفی تا رسیدن به مرحلۀ اشباع از نظر موضوعی، تعداد 465 عنوان از «معجم المخطوطات العراقیه» (جلد13: لحون – مسافره)، شامل نسخه‌های خطّی که با حرف «ل» و «م» آغازشدهاند با «فنخا» (جلد 27: گاتها _ مثیر) مقابله و اطلاعات لازم استخراج گردید.
دربارۀ ابزار گردآوری اطلاعات، هرچند: 1) تمام نسخه‌های خطّی موجود در ایران و عراق شناسایی و فهرست نشدهاست 2) اطلاعات تمامی فهرست‌های چاپشده در ایران و عراق در «دنا»، «فنخا» و «معجم المخطوطات العراقیه» نیامده است؛ اما این فهرستگان‌ها جامع‌ترین ابزار موجود هستند.
منظور از «نسخۀ خطّی اسلامی»، به دستنویسی اطلاق می‌شود که تمامی آن با خط و الفبای زبان عربی کتابت شده باشد. بر این پایه، برای نمونه، نسخه‌ای که زبان آن فارسی، ترکی، رومی، بوسنیایی (حمایدو/ یامیادو)، عبری (فارسی‌هود)، یونانی، ملایو، آلبانیایی، آواری و... است امّا با الفبای زبان عربی کتابت شده، از سوی کارشناسان فنّ کودیکولوژی (_ نسخه‌شناسی) در تعریف نسخۀ خطّیِ اسلامی گنجانده شده است، اگرچه از سوی غیرمسلمانان، نگارش یافته باشد.
یافته‌های پژوهش
۱. نسخه‌های خطّی ایران و عراق از نظر کمّی چه جایگاهی در جهان دارند؟
بر پایۀ گزارش‌های پژوهشیِ منتشرشده، در کلّ کتابخانه‌های تراثی (_ دارای نسخه‌های خطی) جهان، حدود پنج میلیون نسخۀ خطی اسلامی وجود دارد. این نسخه‌ها بهلحاظ زبانی، بهترتیب کثرت، دستنویسهای زبان عربی (حدود60%)، زبان فارسی (حدود20%)، زبان ترکی (حدود 5%) و... است (متقی، 1393). البته، در تحقیق «کسایی» (1383: 140)، حدود70% به زبان عربی، 18% به زبان فارسی، 10% به زبان ترکی و 2% بقیه زبان‌ها گزارش شده است. از این تعداد، تقریباً یک‌و‌نیم تا دو و نیم میلیون نسخه در قاره آسیا نگهداری می‌شود. از این میان، ترکیه به‌عنوان میراث‌دار امپراتوری بزرگِ عثمانی، با دارا بودن یک تا یک‌و‌نیم میلیون نسخۀ خطی، بزرگ‌ترین و نفیس‌ترین ذخایر تراثی جهان را در اختیار دارد. سپس جمهوری اسلامی ایران با هفتصد هزار تا یک میلیون نسخه، مقام دوم و پس از آن، جمهوری عربی مصر، با حدود پانصدهزار نسخه خطی، مقام سوم ذخایر میراث مخطوط اسلامی جهان را داراست (متقی، 1393). بر اساس پژوهش «کسایی» (1383: 139 - 140) عراق رتبۀ پنجم جهان را دارد و بهطور کلی 51% نسخه‌های خطّی اسلامی بهترتیب فراوانی در پنج کشور ترکیه، ایران، هند، مصر[4] و عراق قرار دارد؛ یعنی دو کشور ایران و عراق از نظر دارایی تمدنی و تراث اسلامی، جزءِ پنج کشور مهم جهان هستند.
2. مهم‌ترین وجه اشتراک نسخه‌های خطّی ایران و عراق چیست؟
مهم‌ترین وجه اشتراک نسخه‌های خطّی ایران و عراق، زبان نسخه‌های خطّی است. در ادامه، ترکیب زبانی نسخه‌های خطّی اسلامی در جهان، ایران و عراق گزارش شده است:
الف) جهان: بر اساس گزارش «متقی» (1393)، از حدود پنج میلیون نسخۀ خطی اسلامی موجود در جهان، بهلحاظ زبانی، بهترتیب کثرت، دستنویسهای زبان عربی (حدود60%)، زبان فارسی (حدود20%)، زبان ترکی (حدود 5%) و... است. بر اساس پژوهش «کسایی» (1383: 140- 141)، از 095/571/1 نسخۀ خطّی فهرستشده در جهان، 073/922 نسخه (58% از نسخه‌ها) از نظر زبان مشخص شده‌اند که نزدیک به70% آنها به زبان عربی، بیش از 18% به زبان فارسی و افزون بر10% به زبان ترکی و حدود 2% به زبانهای دیگر شامل اردو، مالایی، پشتو و... [5] است. آنچه مهم است، با اندکی اختلاف، زبان عربی و فارسی بهترتیب اولویت اول و دوم را بهخود اختصاص داده‌اند.
ب) ایران: از میان حدود 000/301 نسخه خطّیِ معرفیشده در ایران، بر اساس فهرستوارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، 000/181 تماماً یا جزواً به زبان عربی است و 000/133 نسخه آن تماماً یا جزواً به زبان فارسی است و ضمنا 897/1 نسخه به زبان ترکی است. تفاوت آماری نیز بدان جهت است که برخی از نسخه‌ها قسمتی به زبان عربی و قسمتی به زبان فارسی که در هر دو آمار گنجانده شده است (درایتی، 1388، ج 1، ص سی و سه).
ج) عراق: از بین حدود ۷۵ هزار (۷۳۴۳۰ نسخه شماره خورده بدون تکرار) نسخه‌های خطی عراق، 57617 نسخه به زبان عربی، ۴۹۷۰ نسخه به زبان فارسی، ۶۱۸ نسخه به زبان ترکی، ۱۴۲ نسخه به زبان سریانی، ۶۱ نسخه به زبان کردی و ۲۲ نسخه به زبان اردوست.
در جدول 1، نسخه‌های خطّی اسلامی موجود در جهان، ایران و عراق به تفکیک زبان نشان داده شده است.
جدول 1. تفکیک زبانی نسخه‌های خطّی اسلامی
|
ردیف |
محدوده/ کشور |
تعداد نسخه |
عربی |
فارسی |
ترکی |
سایر |
||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|||
|
1 |
جهان |
922073 |
636336 |
70 |
151531 |
18 |
95238 |
10 |
18968 |
2 |
|
2 |
ایران[6] |
000/301 |
000/181 |
60 |
000/133 |
40 |
897/1 |
زیر 1 |
ناچیز |
|
|
3 |
عراق |
430/73 |
617/68 |
92 |
970/4 |
7 |
618 |
زیر 1 |
225 |
3/. |
این یافته نشان می‌دهد بیش از نیمی از نسخه‌های خطّی اسلامی موجود در جهان، ایران و عراق به زبان عربی هستند؛ زبانی که کتاب آسمانی مسلمانان (قرآن مجید) _ که به‌عنوان مهم‌ترین اشتراک دینی و ابزار گفتگو بین ادیان به‌ویژه مسلمانان است _ به آن زبان نازل شده است. همپوشانی چشمگیر زبانی نسخه‌های خطّی اسلامی دو کشور عراق و ایران حاکی از آن است که زبان مراکز آموزشی، علمی، پژوهشی و فرهنگی دو کشور نیز در زمان تألیف و استنساخ نسخه‌های خطّی از همپوشانی بالایی برخوردار بودند و زبان عربی در اولویت قرار داشت. همچنین، مبادلات علمی، فرهنگی و استاد و مهاجرت دانشمندان اتفاق افتاده است.
3. سهم متقابل عراق و ایران در محل (مکان) تألیف نسخه‌های خطّی اسلامی چقدر است؟
تألیف آثار در محل (مکان) خاص، نشان از حضور عالمان و مؤلّفان و رونق محافل علمی در آن محل (مکان) دارد. جدولهای 2 و 3 نمایی از پراکندگی جغرافیایی تألیف آثار را در ایران و عراق نشان می‌دهد.
الف) سهم عراق در ایران: از حدود 000/330 نسخه خطّی معرفیشده در «فنخا»، تنها محل تألیف حدود 10% آثار معلوم است. جدول2 نشان می‌دهد که در میان محل (مکان)هایی که نامشان به‌عنوان محل تألیف نسخه‌های موجود در ایران مشخص است، در کدام محل (مکان)ها بیشترین تعداد اثر تألیف شده است.
جدول2. جایگاه و سهم عراق در محل (مکان) تألیف نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران (واحد: عنوان)
(منبع: درایتی، 1394، ج 45، ص ۷؛ در مقدمۀ «فنخا»)
|
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
|
1 |
نجف اشرف |
199 |
7 |
قزوین |
73 |
13 |
کرمانشاه |
34 |
|
2 |
اصفهان |
170 |
8 |
مکه |
62 |
14 |
کاشان |
26 |
|
3 |
مشهد |
135 |
9 |
تبریز |
45 |
15 |
بغداد |
25 |
|
4 |
کربلا |
127 |
10 |
هرات |
43 |
16 |
کرمان |
24 |
|
5 |
تهران |
104 |
11 |
قم |
38 |
17 |
همدان |
22 |
|
6 |
شیراز |
85 |
12 |
یزد |
36 |
18 |
مدینه |
21 |
|
جمع |
1269 |
|||||||
بر اساس اطلاعات ارائه شده در جدول 2، از 18 محل (مکانی) که بیشترین نسخه‌های خطّی موجود در ایران، در آنها تألیف شده است، 3 محل (مکان) متعلق به عراق است. البته علاوه بر تألیف 351 عنوان در این 3 مکان، تعداد 51 عنوان از نسخه‌های خطّی موجود در ایران نیز در 5 مکان (شهر یا روستا و ...) دیگر عراق تألیف شده است. [7]
ب) سهم ایران در عراق: از حدود 000/75 هزار نسخه خطّی معرفیشده در معجم المخطوطات العراقیه، تنها محل تألیف حدود 27% (20030 عنوان) آثار معلوم است. جدول3 نشان می‌دهد که در میان محل (مکان)هایی که نامشان به‌عنوان محل تألیف نسخه‌های موجود در عراق مشخص است، در کدام محل (مکان)ها بیشترین تعداد اثر تألیف شده است.
جدول3. جایگاه و سهم ایران در محل (مکان) تألیف نسخه‌های خطّی موجود در عراق (واحد: عنوان)
(منبع: درایتی، 1396، ج 1، ص 44؛ در مقدمۀ معجم المخطوطات العراقیه)
|
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
|
1 |
نجف اشرف |
72 |
4 |
اصفهان |
35 |
7 |
قزوین |
19 |
|
2 |
کربلا |
43 |
5 |
مشهد |
33 |
8 |
قم |
16 |
|
3 |
مکه |
41 |
6 |
شیراز |
22 |
9 |
بغداد |
15 |
|
جمع |
296 |
|||||||
بر اساس اطلاعات ارائهشده در جدول3، از 9 محل (مکانی) که بیشترین نسخه‌های خطّی موجود در عراق در آنها تألیف شده است، 5 محل (مکان) متعلق به ایران است. البته، علاوه بر تألیف 125 عنوان در این 5 محل (/مکان)، تعداد 113 عنوان از نسخه‌های خطّی موجود در عراق نیز در 45 محل (مکان) دیگر ایران تألیف شده است. [8]
4. سهم متقابل عراق و ایران در محل (مکان) استنساخ نسخه‌های خطّی اسلامی چقدر است؟
کثرت کتابت آثار علمی در یک شهر نشانگر رونق مدارس، مجالس و مباحث علمی در آن محل (مکان) در آن زمان است. از اینرو، بررسی اینکه در محل (مکان)های مختلف به چه میزان نسخه خطّی استنساخ شده است، اطلاعات مفیدی را دربارۀ پراکندگی جغرافیای رونق علمی در اختیار محققان قرار خواهد داد. جدولهای 5 و 6 نمایی از پراکندگی جغرافیایی محل (مکان) استنساخ نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران و عراق را نشان می‌دهد.
جدول4. جایگاه و سهم عراق در محل (مکان) استنساخ نسخه‌های خطّی موجود در ایران (واحد: نسخه)
(منبع: درایتی، 1394، ج 45، ص 79- 80؛ در مقدمۀ «فنخا»)
|
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
|
1 |
اصفهان |
2961 |
8 |
تبریز |
647 |
15 |
هرات |
229 |
|
2 |
تهران |
2290 |
9 |
یزد |
300 |
16 |
حیدرآباد |
218 |
|
3 |
مشهد |
1560 |
10 |
مکه |
295 |
17 |
همدان |
196 |
|
4 |
نجف اشرف |
1044 |
11 |
قم |
273 |
18 |
بغداد |
148 |
|
5 |
شیراز |
1025 |
12 |
کاشان |
264 |
19 |
قسطنطنیه |
140 |
|
6 |
کربلا |
838 |
13 |
کرمانشاه |
260 |
20 |
جمع |
|
|
7 |
قزوین |
708 |
14 |
کرمان |
240 |
21 |
بر اساس اطلاعات ارائهشده در جدول4، از 19 محل (مکانی) که بیشترین نسخه‌های خطّی موجود در ایران در آنها استنساخ شده است، 3 محل (مکان) متعلق به عراق است. البته، علاوه بر استنساخ 2030 نسخه در این 3 محل (مکان)، تعداد 280 نسخه از نسخه‌های خطّی موجود در ایران نیز در 9 محل (مکان) دیگر عراق استنساخ شده است.[9]
جدول 5. جایگاه و سهم ایران در محل (مکان) استنساخ نسخه‌های خطّیِ موجود در عراق (واحد: نسخه)
(منبع: درایتی، 1396، ج 1، ص 44؛ در مقدمۀ «معجم المخطوطات العراقیه»)
|
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
ردیف |
نام شهر |
تعداد اثر |
|
1 |
نجف اشرف |
308 |
11 |
شیراز |
53 |
21 |
تبریز |
19 |
|
2 |
بغداد |
281 |
12 |
حلب |
46 |
22 |
سنندج |
16 |
|
3 |
اصفهان |
183 |
13 |
قاهره |
44 |
23 |
مدرسه سلطان محمدخان |
16 |
|
4 |
کاظمین |
127 |
14 |
بصره |
36 |
24 |
قم |
14 |
|
5 |
مشهد |
108 |
15 |
قزوین |
35 |
25 |
حله |
13 |
|
6 |
مکه |
96 |
16 |
مدینه |
34 |
26 |
کویسنجق |
12 |
|
7 |
موصل |
94 |
17 |
طهران |
30 |
27 |
همدان |
12 |
|
8 |
قسطنطنیه |
64 |
18 |
ساوجبلاغ (= مهاباد) |
27 |
28 |
سمرقند |
11 |
|
9 |
دمشق |
62 |
19 |
کربلا |
22 |
29 |
کاشان |
10 |
|
10 |
سامرا |
53 |
20 |
یزد |
21 |
30 |
جمع |
|
بر اساس اطلاعات ارائهشده در جدول5، از 29 محل (مکانی) که بیشترین نسخه‌های خطّیِ موجود در عراق در آنها استنساخ شده است، 12 محل (مکان) متعلق به ایران است. البته، علاوه بر استنساخ 528 نسخه در این 12 محل (مکان)، تعداد 120 نسخه از نسخه‌های خطّی موجود در عراق نیز در 50 محل (مکان) دیگر ایران استنساخ شده است. [10]
5. میزان اشتراکات موضوعی نسخه‌های خطّی موجود در عراق و ایران چقدر است؟
بررسی موضوع نسخه‌های خطّی، سهم هر یک از علوم مختلف و دانش بشری را مشخص کرده است و تنوع و اهتمام دانشمندان و علما به موضوعات مختلف را به نمایش می‌گذارد. جدولهای6 و 7 انواع و فراوانی موضوع نسخه‌های خطّی ایران و عراق را نشان می‌دهد.
جدول6. انواع و فراوانی موضوع نسخه‌های خطّی موجود در عراق
(منبع: درایتی، 1396، ج 1، ص 40- 41؛ در مقدمۀ «معجم المخطوطات العراقیه»)
|
ردیف |
موضوع |
جمع |
رتبه |
||
|
اصلی |
فرعی (تعداد عناوین) |
عنوان |
درصد |
||
|
1 |
ادبیات |
شعر (3114)، صرف و نحو (488)، بلاغت (488)، لغت (394) |
4484 |
16 |
3 |
|
2 |
علوم عقلی |
کلام و اعتقادات (2592)، منطق (880)، عرفان و تصوف (1152)، فلسفه (752) |
5376 |
19 |
2 |
|
3 |
علوم دینی |
فقه (5000)، حدیث و علوم حدیث (3800)، علوم قرآن (1700)، اصول فقه (1372)، اخلاق (1027)، قرآن‌ها (1 عنوان، 1881 نسخه)، قرآن‌های مترجم به فارسی (۱ عنوان، 171 نسخه) |
12901 |
45 |
1 |
|
4 |
تاریخ و جغرافیا |
تاریخ (2138)، تراجم (696)، جغرافیا (99) |
2933 |
10 |
4 |
|
5 |
علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه |
طب (1015)، هیئت (775)، علوم غریبه (674)، ریاضیات (359) |
2823 |
10 |
5 |
|
جمع |
28517 |
100 |
|
||
بر اساس اطلاعات ارائهشده در جدول6، موضوع‌های نسخه‌های خطّی عراق در 5 گروه موضوعی اصلی قرار گرفته است که علوم دینی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده و پس از آن، بهترتیب «علوم عقلی»، «ادبیات»، «تاریخ و جغرافیا» و «علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه» در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
جدول7. انواع و فراوانیِ موضوعِ نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران
(منبع: درایتی، 1396، ج 37، ص 7- 8؛ در مقدمۀ «فنخا»)
|
ردیف |
موضوع |
جمع |
رتبه |
||
|
اصلی |
فرعی (تعداد عناوین) |
عنوان |
درصد |
||
|
1 |
ادبیات |
ادبیات (2890)، انشاء (113)، بلاغت (411)، خط (135)، داستان (967)، دستور زبان (58)، روزنامه (112)، زبان فرانسه (2)، شعر (6384)، صرف (530)، طنز (35)، عروض و قافیه (262)، فرهنگ اصطلاحات (37)، لغت (861)، مجله (3)، مراثی (150)، مرقعات (14)، تامه‌نگاری (1031)، نحو (1151) |
15146 |
20 |
2 |
|
2 |
علوم عقلی |
کلام و اعتقادات (5605)، منطق (1160)، عرفان و تصوف (4188)، فلسفه (2735) |
13688 |
18 |
3 |
|
3 |
علوم دینی |
فقه، حدیث و علوم حدیث (6051)، علوم قرآن (2945)، اصول فقه (2336)، اخلاق (2289)، قرآن‌ها، قرآن‌های مترجم به فارسی، اجازات (551)، ادیان و مذاهب 350)، پاسخ پرسش‌ها (545)، تصویر (7)، حقوق (35)، فضایل و مناقب (539)، فقه (7027)، فلسفه (2735)، کتاب آسمانی (54)، قانون (79) |
25543 |
34 |
1 |
|
4 |
تاریخ و جغرافیا |
تاریخ (5527)، اسناد (1289)، تقریظ (24)، جامعه‌شناسی (4)، جغرافیا (474)، حکومت و سیاست (242)، فهرست (311) |
7871 |
5/10 |
5 |
|
5 |
علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه |
طب (2534)، هیئت، علوم غریبه (3575)، ریاضیات (1206)، آشپزی (23)، اقتصاد (35)، چند دانشی (134)، دایره‌المعارف (15)، روان‌شناسی (19)، ستاره‌شناسی (2363)، علوم طبیعی (447)، فنون نظامی (127)، هنر (135) |
10613 |
14 |
4 |
|
6 |
متفرقه و گوناگون |
گوناگون (1035)، متفرقه (951) |
1986 |
-/3 |
|
|
جمع |
74847 |
100 |
|
||
بر اساس اطلاعات ارائهشده در جدول7، موضوع‌های نسخه‌های خطّی ایران در 5 گروه موضوعیِ اصلی قرار گرفته است که علوم دینی بیشترین فراوانی را بهخود اختصاص داده و پس از آن بهترتیب «ادبیات»، «علوم عقلی»، «علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه» و «تاریخ و جغرافیا» در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
تطبیق اطلاعات جدولهای 6 و 7 نشان می‌دهد بُعد دینیِ نسخه‌های خطّی که برای دو کشور عراق و ایران اهمیت مضاعفی دارد، از نظر موضوع بیشترین فراوانی را دارد و درصد فراوانیِ بقیۀ موضوعاتِ کلی نیز در دو کشور عراق و ایران با اندک اختلاف به هم نزدیک است.
6. میزان اشتراکات کتاب‌های پرنسخه به زبان عربی در عراق و ایران چقدر است؟
بررسی اجمالی کتاب‌ها (عناوینی) که در ایران و عراق دارای بیشترین تعداد نسخۀ خطّی هستند، نشان می‌دهد که چه کتاب‌هایی مورد توجه بوده و در نتیجه، اهتمام به استنساخ آنها بیشتر بوده است؛ چیزی که امروزه به آن «شمارگان» گفته می‌شود؛ با این تفاوت بسیار اساسی که امروز به جهت صنعت چاپ، می‌توان به یکباره از یک کتاب به تعداد زیادی چاپ کرد، ولی قبل از آن برای افزایش شمارگان یک کتاب باید از ابتدا تا آخر کتاب توسط یکنفر نوشته می‌شد؛ لذا تکتک نسخه‌های آن دارای ارزش ویژه و منبعی برای اطلاعات ریز و درشت دیگری است. تعداد نسخه‌ها دربارۀ کتاب‌هایی (عناوینی) که متن آموزشی داشتند و در مدارس یا حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده است، بهجهت نیاز ویژۀ آموزشی است ولی دربارۀ کتاب‌های غیر آموزشی می‌تواند مفهوم دیگری داشته باشد (درایتی، 1389: هفده، در: مقدمه دنا). عنوانها و فراوانیِ کتاب‌های پرنسخه به زبان عربی در عراق و ایران، در جدولهای8 و 9 نشان داده شده است. با بررسی و تطبیق این دو جدول، میزان اشتراکات مشخص می‌گردد.
جدول8. عنوانها و فراوانیِ کتاب‌های پرنسخه به زبان عربی در ایران
(منبع: درایتی، 1389، ج 1: هجده _ بیست و یک، در: مقدمۀ دنا)
|
ردیف |
عنوان |
مولف |
موضوع |
فراوانی |
|
۱ |
الکافی |
کلینی، محمد بن یعقوب، - 329 ق. |
حدیث شیعه |
1590 |
|
2 |
الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه = شرح لمعه |
شهیدثانی، زین‌الدین بن علی، 311-965 ق. |
فقه |
1297 |
|
3 |
صحیفه کامله سجادیه |
علی بن حسین (ع)، امام چهارم، 38-94ق. |
دعا |
1226 |
|
4 |
کتاب من لایحضرالفقیه = من لایحضرالفقیه |
شیخ صدوق، محمدبن علی، 311-381 ق. |
حدیث |
1096 |
|
5 |
تهذیب الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام |
شیخ طوسی، محمدبن حسن، 385-460 ق. |
|
998 |
|
6 |
بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار (ع) |
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، 1037-1111ق. |
حدیث |
960 |
|
7 |
شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام |
محقق حلی، جعفر بن حسن، 602-676 ق. |
فقه |
858 |
|
8 |
ریاض المسائل فی بیان (تحقیق) الاحکام بالدلائل = شرح کبیر= شرح مختصرالنافع = ریاض المسائل و حیاض الدلائل |
طباطبایی کربلایی، علی بن محمدعلی، 1161-1231ق. |
فقه |
762 |
|
9 |
الفوائد الضیائیه فی شرح الکافیه = شرح الکافیه ابن الحاجب = شرح ملاجامی |
جامی، عبدالرحمن بن احمد، 817-898 ق. |
نحو |
735 |
|
10 |
الوافی |
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، 1006-1091 ق. |
شرح حدیث |
730 |
جدول9. عنوانها و فراوانی کتاب‌های پرنسخه به زبان عربی در عراق
(منبع: درایتی، 1396، ج ۱: چهل و سه، در: مقدمۀ معجم المخطوطات العراقیه)
|
ردیف |
عنوان |
مولف |
موضوع |
فراوانی |
|
۱ |
الکافی |
کلینی، محمد بن یعقوب، - 329 ق. |
حدیث شیعه |
299 |
|
2 |
الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه = شرح لمعه |
شهیدثانی، زین‌الدین بن علی، 311-965 ق. |
فقه |
285 |
|
3 |
المطول فی شرح تلخیص المفتاح |
تفتازانی، مسعود بن عمر |
|
214 |
|
4 |
الجامع الصحیح |
بخاری، محمد بن اسماعیل |
|
200 |
|
5 |
تهذیب الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام |
شیخ طوسی، محمدبن حسن، 385-460 ق. |
|
198 |
|
6 |
کتاب من لایحضرالفقیه = من لایحضرالفقیه |
شیخ صدوق، محمدبن علی، 311-381 ق. |
حدیث |
196 |
|
7 |
الوافی |
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، 1006-1091 ق. |
شرح حدیث |
182 |
|
8 |
الفوائد الضیائیه فی شرح الکافیه = شرح الکافیه ابن الحاجب = شرح ملاجامی |
جامی، عبدالرحمن بن احمد، 817-898 ق. |
نحو |
180 |
|
9 |
شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام |
محقق حلی، جعفر بن حسن، 602-676 ق. |
فقه |
174 |
|
10 |
مختصر المعانی |
تفتازانی، مسعود بن عمر |
|
173 |
تطبیق اطلاعات جدولهای 8 و 9 نشان می‌دهد: 1) هفت عنوان از نسخه‌های پرنسخه در دو کشور مشترک هستند 2) سه عنوان «الکافی»، «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه = شرح لمعه» و «تهذیب الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام» در هر دو کشور بهترتیب رتبه‌های 1، 2 و 5 را دارند 3) هر 10 عنوان نسخه در موضوع دین هستند که مهم‌ترین بُعد اشتراک نسخه‌های خطّیِ دو کشور است.
7. عنوانهای مشترکِ نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران و عراق از نظر موضوع، فراوانی، زبان و قدمت چه ویژگی‌ها و اشتراکهایی دارند؟
پژوهشگر برای پاسخ به این سؤال، تعداد 465 عنوان از «معجم المخطوطات العراقیه» (جلد 13: لحون – مسافره)، شامل نسخه‌های خطّی که با حروف «ل» و «م» آغاز شده‌اند را با «فنخا» (جلد 27: گاتها _ مثیر) مقابله کرد که 145 عنوان (31%) مشترک بود؛ یعنی از 465 عنوان نسخه خطّی موجود در عراق، 145 عنوان[11] در فنخا موجود بود که: 1) موضوع 2) فراوانی 3) زبان و 4) قدمت آنها به شرح زیر است:
7-1 موضوع
موضوع اصلی و فرعی عنوانهای مشترک نسخه‌های خطّی موجود در ایران و عراق، در جدول 10 نشان داده شده است:
جدول 10. موضوع‌های نسخه‌های خطّی مشترک موجود در ایران و عراق
|
ردیف |
موضوع |
جمع |
رتبه |
||
|
کلی |
تخصصی (تعداد عناوین) |
عنوان |
درصد |
||
|
1 |
ادبیات |
بلاغت، بدیع (1)، ترسل (1)، شعر (6)، شعر، علوم گوناگون (1)، صرف (1)، لغت (6)، لغت، شعر (2)، لغت، عرفان و تصوف (1)، معانی، بیان و بلاغت (1)، نحو (2) |
22 |
15 |
3 |
|
2 |
علوم عقلی |
عرفان و تصوف (6)، عرفان و تصوف، شعر (1)، فلسفه (10)، فلسفه، طبیعیات (1)، کلام و عقاءد (4)، کلام و عقائد، عرفان و تصوف (2)، کلام و عقائد، اخلاق (1)، کلام و عقائد، فلسفه (3)، منطق (4)، منطق، کلام، عقائد، فلسفه (1) |
33 |
23 |
2 |
|
3 |
علوم دینی |
اخلاق (4)، اصول فقه (۶)، تفسیر (۳)، حدیث (۷)، حدیث، اخلاق (1)، حدیث، تاریخ (1)، شرح حدیث (1)، شرح دعا (۱)، شرح دعا، اخلاق (1)، علوم قرآن (۱)، فضایل و مناقب (1)، فقه (19)، فقه، شرح حدیث (1)، قرائت (1)، قصص (1)، محکم و متشابه، علوم قرآن (1)، مقتل (1)، مقتل، تاریخ معصومین (1)، مواعظ (2) |
54 |
38 |
1 |
|
4 |
تاریخ و جغرافیا |
آداب و سنن (1)، انساب (1)، تاریخ معصومین (1)، تراجم (1)، حکومت و سیاست (1)، رجال (2)، رجال ، تراجم (1)، گوناگون، جواب و سوال (1) |
9 |
6 |
5 |
|
5 |
علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه |
حساب (1)، دایره المعارف (1)، ریاضیات (1)، طب (4)، علوم غریبه (1)، علوم غریبه، دعا، اسماء (1)، کیمیا (1)، معما (4)، موسیقی (1)، هیئت (3) |
18 |
13 |
4 |
|
6 |
متفرقه و گوناگون |
متفرقات (۴)، گوناگون (۱)، سایر (2) |
7 |
5 |
6 |
|
جمع |
143 |
100 |
|
||
یافته‌های جدول 10 نشان می‌دهد، بهترتیب موضوع‌های علوم دینی با 54 عنوان (38%)، علوم عقلی با 33 عنوان (23%)، ادبیات با 22 عنوان (15 %)، علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه با 18 عنوان (13 %) و تاریخ و جغرافیا با 9 عنوان (6 %) بیشترین فراوانی را دارند.
خلاصۀ جدولهای 6، 7 و 10 که موضوع نسخه‌های خطّی «عراق»، «ایران» و «عنوانهای مشترک ایران و عراق» است، در جدول 11 ارائه شده است.
جدول 11. خلاصه موضوع نسخه‌های خطّی «عراق»، «ایران» و «عنوانهای مشترک ایران و عراق»
|
ردیف |
موضوع کلی |
عراق |
ایران |
عناوین مشترک |
|||
|
عنوان |
درصد |
عنوان |
درصد |
عنوان |
درصد |
||
|
1 |
ادبیات |
4484 |
16 |
15146 |
20 |
22 |
15 |
|
2 |
علوم عقلی |
5376 |
19 |
13688 |
18 |
33 |
23 |
|
3 |
علوم دینی |
12901 |
45 |
25543 |
34 |
54 |
38 |
|
4 |
تاریخ و جغرافیا |
2933 |
10 |
7871 |
5/10 |
9 |
6 |
|
5 |
علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه |
2823 |
10 |
10613 |
14 |
18 |
13 |
|
6 |
متفرقه و گوناگون |
- |
- |
1986 |
-/3 |
7 |
5 |
|
جمع |
28517 |
100 |
74847 |
100 |
143 |
100 |
|
اطلاعات ارائهشده در جدول 11 نشان می‌دهد: 1) موضوع «علوم دینی» در عنوانهای مشترک مورد مطالعه همانند موضوع کلّ نسخه‌های خطّی ایران و عراق در رتبه اول قرار دارد، اما نسبت به کلّ نسخه‌های خطّیِ موجود در عراق و ایران، درصد پایین‌تری دارد 2) موضوع «علوم عقلی» در عنوانهای مشترک، درصد بالاتری نسبت به کلّ نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران و عراق دارد 3) موضوع‌های «ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» در عنوانهای مشترک، درصد پایین‌تری نسبت به کلّ نسخه‌های خطّی موجود در ایران و عراق دارند 4) موضوع «علوم طبیعی، پایه و علوم غریبه» در عنوانهای مشترک، نسبت به کلّ نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران کمتر ولی نسبت به کلّ نسخه‌های خطّی موجود در عراق بیشتر است.
7-2 فراوانی
از 143 عنوان نسخه خطّی مشترک در ایران و عراق: ۱) فراوانی 117 عنوان با 4216 نسخه در ایران بیشتر است ۲) فراوانی 14 عنوان با 551 نسخه در عراق بیشتر است ۳) فراوانی 12 عنوان با 16 نسخه در هر دو کشور برابر است.
7-3 زبان
زبان 143عنوان نسخۀ خطّیِ اسلامیِ مشترک ایران و عراق در جدول 12 نشان داده شده است.
جدول 12. فراوانی زبان نسخه‌های خطّی مشترک ایران و عراق
|
ردیف |
زبان |
فراوانی |
|
|
تعداد |
درصد |
||
|
1 |
عربی |
107 |
75 |
|
2 |
فارسی |
26 |
18 |
|
3 |
عربی و فارسی |
7 |
5 |
|
4 |
فارسی و ترکی |
3 |
2 |
|
جمع |
143 |
100 |
|
بررسی اطلاعات جدول 12 نشان می‌دهد از 143 عنوان نسخۀ خطّیِ مشترک ایران و عراق: 107 عنوان (75 %) عربی، 26 عنوان (18 %) فارسی، 7 عنوان (5 %) عربی و فارسی و 3 عنوان (2 %) فارسی و ترکی هستند.
مقایسۀ داده‌های جدولهای1 و 12 نشان می‌دهد: 1) فراوانی زبان عربی در عنوانهای نسخه‌های خطّی مشترک ایران و عراق، از فراوانی این زبان در نسخه‌های خطّی جهان (70 %) و ایران (60 %) بیشتر، اما از فراوانی آن در نسخه‌های خطّی عراق (92 %) کمتر است 2) فراوانی زبان فارسی در عنوانهای نسخه‌های خطّی مشترک ایران و عراق، با فراوانی این زبان در نسخه‌های خطّیِ جهان (18 %) برابر، از فراوانی این زبان در نسخه‌های خطّی ایران (40 %) کمتر، اما از فراوانی آن در نسخه‌های خطّی عراق (7 %) بیشتر است.
7-3 قدمت
از 143 عنوان نسخۀ خطّیِ مشترک در ایران و عراق: ۱) تعداد 24 عنوان از نسخه‌های خطّی ایران قدمت بیشتری نسبت به نسخه‌های خطّی عراق دارد ۲) تعداد 14 عنوان از نسخه‌های خطّی عراق قدمت بیشتری نسبت به نسخه‌های خطّی ایران دارد ۳) از 14 عنوان نسخۀ خطّی کهن موجود در عراق دو عنوان مربوط به قرن 5 هستند، در حالیکه از تعداد 24 عنوان نسخۀ خطّی کهن در ایران نسبت به عراق، نسخه‌ای به قدمت قرن 5 وجود ندارد، ۴) تعداد 115 عنوان از نسخه‌های خطّی مشترک موجود در ایران و عراق، تقریباً قدمت یکسانی دارند.
بحث و نتیجه‌گیری
سهمی که نسخه‌های خطی در تحول دانش بشر و ارتقای سطح فرهنگی و روابط اجتماعی داشتهاند، خوشبختانه روزبهروز بیشتر مشخص شده و در تمامی عرصه‌های علمی دنیا به نسخه‌های خطی به دیدۀ احترام و ارزش کاربردی، ورای ارزش مادی و موزه‌ای نگاه می‌شود (آصف آگاه، 1387). بهعبارتی «هر نسخه خطّی، جهانی از علم و هنر است که در گوشه‌ای آرمیده است»؛ به‌ویژه نسخه‌های خطّیِ اسلامی که کارنامۀ فعالیت‌های دانشمندان و نوابغ فکری عالم اسلام و یادگارنامۀ مسلمانان جهان است و فرهنگ و تمدن مسلمانان در این آثار نهفته است (مطلبی کاشانی، 1379). نسخه‌های خطیِ اسلامی منابع اصلی و معتبرِ فرهنگ و تمدن اسلامی و تاریخ علم در اسلام شمرده می‌شوند و به اعتقاد «فدایی» (1387) به‌عنوان میراث تمدنی و فرهنگی نشان می‌دهند در گذشته مسلمانان بیشتر از پیروان سایر ادیان در حوزه‌های مختلف علم، جایگاه علمی داشتند.
در این میان، ایران و عراق به‌عنوان بخش مهمی از سرزمین و پایگاه اصلی مسلمانان جهان و جزءِ پنج کشور اول دارای بیشترین نسخه‌های خطّی اسلامی در جهان هستند که بیانگر اشتراکها و مناسبات اجتنابناپذیر میان این دو کشور است. عراق تا قرن هفتم میلادی بخشی از سرزمین ایران در دوران باستان بود. پس از تأسیس دولت عثمانی در استانبول، عراق بین سلاطین عثمانی و حکومت‌های شیعی ایران دستبهدست می‌شد (صادق‌زاده وایقان، 1397). بر این اساس، فراوانی نسخه‌های خطّیِ اسلامیِ موجود در این دو کشور در جهان، امری طبیعی و نشأتگرفته از تمدن غنی و کهن این دو کشور است. در این راستا زبان عربی به‌عنوان زبان قرآن و قرآن به‌عنوان کتاب آسمانی مسلمانان و اهتمام ویژه مسلمانان به آموختن این کتاب، سرآغاز گسترش این زبان در میان دیگر ملل غیرعرب از جمله ایران است. مراکز علمی و آموزشیِ قدیم در ایران که بهصورت مکتب‌خانه‌ها یا مراکز حوزوی دنبال می‌شده، سرآغاز آشنایی به زبان عربی داشت. مراکز حوزوی به جهت ماهیت کارشان بهصورت طبیعی آموختن زبان عربی را مدخل ورود به مباحث علمی دانسته و به آن اهتمام داشتند. در قدیم _ پیش از آغاز بهکار مراکز آکادمیک _ حوزه‌های علمیه و مدارس دینی تنها مراکز سوادآموزی و تحصیل شمرده می‌شد و تمامی عالمان در هر رشته حتماً به زبان عربی در حدّ مراجعه به متون عربی آشنایی داشتند و در ابتدای تحصیل با ادبیات آن آشنا می‌شدند. رفتهرفته زبان علمی مردم ایران بیشتر به زبان عربی شد و اغلب تألیفات عالمانۀ دانشمندان ایرانی به این زبان نوشته می‌شد؛ تألیفاتی که در زمینۀ علوم دینی همچون فقه و اصول، فلسفه و حکمت، تفسیر و علوم حدیث و... نگاشته می‌شد، اغلب به زبان عربی بود. امروز هم کموبیش همین سنت دنبال می‌شود (درایتی؛ در: مقدمۀ «دنا»، 1389: سی‌و‌یک _ سی‌وسه). بنابراین، زبان عربی یکی از وجوه اشتراک مهم و کانال ارتباطی ایران و عراق به‌عنوان زبان مشترک علمی و آموزشی در ادوار گذشته بود، که یکی از عوامل مؤثر در قرارگرفتن نام دو کشور ایران و عراق از نظر دارایی تمدنی و تراث اسلامی در میانِ پنج کشور مهم جهان است. زبان فارسی بعد از زبان عربی، دومین فراوانی زبانی نسخه‌های خطّی را به خود اختصاص داده است، که متأثر از اعلام زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی در ایران است. لذا از نظر زبانی، نسخه‌های خطّی اسلامیِ دو کشور عراق و ایران همپوشانی بالایی دارند.
درهمتنیدگی مسائل عراق با ایران بیش از هر کشور دیگری بوده و هرگونه تحول در این کشورها، بر دیگری تأثیر شگرفی داشته است. یکی از بنیادی‌ترین متغیرهایی که باعث درهمتنیدگی مسائل این دو کشور شده، تشیّع (هویّت مشترک) و بهتبع آن عتبات عالیات (میراث مشترک) است. در واقع، تشیّع و عتبات عالیات همواره در طول تاریخ تشیّع (بهجز در موارد نادر) باعث همبستگی و تعلق هویّتی شیعیان ایران و عراق به همدیگر بوده است. همین عنصر انسجام‌بخش و هویّت‌بخش و در پی آن تعلّق هویّتی، باعث می‌شده که شیعیان ایران و عراق در سرنوشت سیاسی و اجتماعی یکدیگر دخالت کنند (حاجی‌زاده، پورکریمی، 1394: 86) که از نتایج آن تألیف و استنساخ نسخه‌های خطّیِ اسلامی در اماکن و شهرهای مذهبی عراق (عتبات عالیات: نجف، کربلا، بغداد = کاظمین، سامرا، کوفه و ... ) و ایران (مشهد، قم، اصفهان، یزد، کاشان و ... ) است.
سومین نقش نسخه‌های خطّی اسلامی در ارتباط ایران و عراق که باز هم متأثر از هویّت مشترک دینی است، موضوع نسخه‌های خطّی است. موضوع حدود نیمی از نسخه‌ها در حوزۀ دین اسلام است، که برای دو کشور عراق و ایران اهمیت مضاعفی دارد؛ البته موضوع سایر نسخه‌های خطّی نیز متأثّر از دین بوده یا نویسندگان و مؤلّفان آنها از دانشمندان جهان اسلام شمرده می‌شوند.
همپوشانی 70 % نسخه‌های خطّی پرنسخۀ موجود در ایران و عراق از نظر عنوان و 100% آنها از نظر موضوع که مربوط به دین اسلام است، بیانگر چهارمین نقش نسخه‌های خطّی در نزدیکی افکار و تراوش‌های علمی دانشمندان و برنامه‌های آموزشی و درسی مشترک دو کشور است. همچنین همپوشانی و اشتراک بیش از 30 درصدی عنوانهای نسخه‌های خطّیِ موجود در ایران و عراق، با اولویت موضوع دین و زبان عربی، به‌عنوان پنجمین وجه اشتراک برای ارتباط، از اشتراک نیازهای علمی و دینی طالبان علم و اندیشه و سیاست‌های فراهم‌آوری نسخه‌های خطّی در کتابخانه‌های شخصی، حوزوی و کهن ایران و عراق حکایت دارد.
پیشنهادها
علاوه بر اشتراکهای اشارهشده دربارۀ نسخه‌های خطّی ایران و عراق که نقش مهمی در تقویت و تحکیم روابط و تعامل علمی، فرهنگی، دینی و هنری دو کشور ایفا میکنند؛ بر اساس تعریفی که از نسخه‌های خطّیِ اسلامی ارائه شد، تقریباً 100 % نسخه‌های خطّی موجود در ایران و عراق اشتراکهایی دارند. لذا مراکز علمی، آموزشی، موزه‌ها و کتابخانه‌های مهم و نقش‌آفرین در قلمروِ نسخه‌های خطّی در ایران (کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مرعشی نجفی، مجلس شورای اسلامی، ملی، ملک، دانشگاه تهران و... ) و عراق (کتابخانه‌های ملی، دانشگاهی، عتبه‌های علوی، حسینی، عباسی و... ) می‌توانند علاوه بر تبادل دیجیتالی نسخه‌های کهن 30% عنوانهای مشترک، عنوانهای غیرمشترک را که بالغ بر 70% بوده و چشمگیر هستند، بهصورت دیجیتالی مبادله کنند. البته، در این تبادل، کتابخانه‌های عراق از بُعد فراوانیِ نسخه‌های خطّی در ایران و کتابخانه‌های ایران، از بُعد قدمتِ نسخه‌های خطّیِ کهنِ موجود در عراق ذینفع هستند. اجرای برنامه‌های مشترک پژوهشی و اطلاع‌رسانی از قبیل برگزاری همایش و کنگره‌های علمی، تصحیح متون، چاپ فاکسیمیلیه، بزرگداشت دانشمندان بزرگ و پرکار و آثار نفیس و کهن دو کشور از دیگر پیشنهادهاست. بدینوسیله، حلقۀ ارتباط و اشتراک تکمیل و پایه‌های همکاری‌های علمی، فرهنگی، هنری و دینی بر بستر نسخه‌های خطّیِ اسلامی، بیش از پیش تقویت و تحکیم می‌شود.
[1]. نمایه‌ها عبارتند از: نمایه مولفان (دو جلد)، نمایه موضوعی (دو جلد)، نمایه زبان‌ها (دو جلد)، نمایه کاتبان (۳ جلد)، اعلام (۱ جلد)، نمایه محل تألیف، محل کتابت، و نمایه مکان‌ها (۱ جلد).
[2]. از بین حدود ۷۵۰۰۰ نسخه عراق، مؤلف ۶۲۶۰۰ نسخه شناسایی شده است. کل نسخه‌های عراق تحت ۳۲۸۰۰ عنوان (کتاب یا رساله) قرار می‌گیرند، که از این بین ۲۰۰۳۰ عنوان دارای مؤلف معلوم است.
[3]. نمایه‌ها عبارتند از: نمایه مولفان (جلد 17 و 18)، نمایه محل تألیف، زبان‌ها و محل کتابت (در جلد ۱۸)، نمایه موضوعی (جلد 19)، نمایه کاتبان (جلد 20).
[4]. در تحقیق متقی (1393) مصر سوم و هند چهارم است ولی در تحقیق کسایی (1383) هند سوم و مصر چهارم است.
[5]. اردو، مالایی، پشتو، ترکی آسیای مرکزی، جغتایی، پنجابی، ازبک، بنگالی، سواحیلی، بوسنایی، فولبه، باموم، مالاگاشی، کردی، سندهی، تاتار، بلوچ، عبری، پولار، وولف، ژاپنی، گندل، بربر، آلجامیادو، کشمیری، بوجینی، خوجه/گجراتی، آچهسنی، هوسا، مینانگکابو، هراری، ارومو، امهری، سودانی، جوانز، سرابیلی، گورانی، قزلقی، بوجینز، توآرگ، زرما، کیکیوآ، دارقین، آوار، لکی، لزکی (کسایی، 1383).
[6]. بعضی از نسخه‌ها دو زبانه (فارسی و عربی) هستند و برای هر دو زبان فارسی و عربی محاسبه شده، به همین دلیل جمع اعداد 000/181 و 000/133 و 897/1 بیشتر از 000/301 است.
[7]. سامرا (18)، کاظمین (18)، حله (۹)، بصره (۴)، و عتبات (۲) که جمعاً 51 عنوان است.
[8]. ابرقوه (۱)، ابزر از نواحی شیراز (۱)، استرآباد (۱)، الموت (۱)، ایران (6)، بارفروش = بابل (۱)، بهبهان (6)، بوشهر (۱)، تبریز (۷)، جرجان (۱)، حویزه (۱)، خراسان (۲)، خوی (۱)، ری (۳)، رشت (۱)، ساری (۱)، سبزوار (۲)، سراوان رشت (۱)، شوشتر (۹)، طارم (۱)، طرشت از روستاهای ری (۱)، طهران (۸)، طوس (۲)، علی‌آباد سرآسیاب (1)، فارس (۱)، قائن (۱)، قائن قهستان (۱)، قمصر کاشان (۱)، قهستان (۲)، کازرون (۱)، کاشان (7)، کرمان (۱)، کرمانشاه (۷)، گرگان (۱)، گلستان (۱)، لار (۲)، لاهیجان (۱)، لنگر در کرمان (۷)، مدرسه میرزا جعفر [در مشهد] (۱)، مراغه (۴)، نجف آباد اصفهان (1)، نیشابور (۳)، همدان (۲)، وجه‌آباد از توابع شهریار تهران (۱) و یزد (8) که جمعاً 113 عنوان است.
[9]. کاظمین (91)، حله (60)، سامرا (57)، بصره (28)، کوفه (14)، سلیمانیه (14)، عتبات (۱۰)، عراق (۴)، و اربیل (2) که جمعاً 280 نسخه است.
[10]. آران کاشان (1)، آستانه (5)، آشتیان (۱)، آوج (۱)، احمدآباد (۲)، اردبیل (7)، اردستان (۱)، ارزنجان (۱)، ارومیه (۴)، استرآباد (8)، اشتهارد (۱)، ایران (۱)، بابل (۱)، بارفروش = بابل (3)، باغچه: در اطراف سنندج (1)، بانه (۷)، بروجرد (۵)، بندر مبارکه (۱)، بهرام‌آباد (۱)، بیرجند (۱)، جعفرآباد (۱)، جغتای: روستایی در خراسان (۱)، جلد: روستایی در ایران (۱)، خراسان (۳)، رودبار (۲)، ری (۱)، زنجان (۳)، زواره (1)، سبزوار (۷)، سردشت (4)، سنا در ایران (۱)، سیرجان (۱)، شاهرود (۱)، شوشتر (۷)، صومعه سرا (۱)، طبس (۱)، طسوج (۱)، طوس (1)، علی‌آباد (۱)، فومن (۱)، قره: از توابع همدان (۱)، کرمان (4)، کرمانشاه (8)، گلپایگان (۱)، گلستان (۱)، گناوه (۳)، لاهیجان (۴)، لنجر: روستایی در کرمان (۳)، مراغه (۲) و نیشابور (۱) که جمعاً 120 نسخه است.
[11]. تعداد 225 عنوان از حرف «ل» و 240 عنوان از حرف «م» جمعا 465 عنوان، عناوین مشترک حرف «ل» 71 عنوان و مشترک حرف «م» 74 عنوان بود.
)