ارزیابی سایتهای وب بازیابی شده توسط دو راهنمای شبکه وب (ODP و YAHOO) در حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی براساس معیارهای محتوا و کارایی

مقدمه

شبکه اینترنت در سایه وب جهانگستر، به یکی از قدرتمندترین و سریع‌ترین ابزار ارتباط و تعامل میان انسانها تبدیل گشته است. کاربرد وب برای کاربران اینترنت چنان بوده است که امروزه بسیاری، اینترنت و وب را معادل هم می‌دانند. موازی با رشد روزافزون کاربران اینترنت، اطلاعات موجود در این محیط رقمی نیز به طور شگفت آوری در حال افزایش است.حال، با در نظر گرفتن تراکم اطلاعات در اینترنت دو مسئله چگونگی بازیابی اطلاعات و کیفیت اطلاعات بازیابی شده مطرح می‌باشند:

چگونگی بازیابی اطلاعات: ابزارهای متعددی چون موتورهای جستجو [1]، راهنماهای موضوعی[2]، کتابخانه‌های مجازی[3]، پایگاههای اطلاعات وب نامرئی[4]، ابرموتورهای جستجو[5] برای جستجوی وب موجودند. از میان این ابزارها، موتورهای جستجو و راهنماهای موضوعی، بیشترمورد توجه می‌باشند.

موتورهای جستجو، بسته‌های نرم افزاری هستند که برای کاوش انواع اطلاعات موجود بر روی شبکه وب، به کار می‌روند.در موتورهای جستجو، نرم افزار جستجو اساس معیارهایی از پیش تعیین‌شده‌ مانند محل درج کلیدواژه و تعداد تکرار(بسامد)، کار رتبه‌بندی اطلاعات بازیافتی را انجام می‌دهد.

راهنمای موضوعی: یک راهنمای موضوعی ( دایرکتوری وب)، مجموعه‌ای قابل جستجو از صفحات وب است که توسط ویراستاران انسانی در قالب مقوله‌های موضوعیِ سلسله‌مراتبی، انتخاب، گردآوری و سازماندهی می‌شود(بازاک، 2003 ؛ ماتئوس، 2001).

دو شیوه برای جستجو در یک راهنما وجود دارد:

1.تورّق (مرور[6]): در این روش، کاربر با دنبال نمودن پیوندها در سلسله‌مراتب موضوعی، به مطلب مورد‌نظر خود دست ‌می‌یابد.

2. جستجوی کلیدواژه‌ای: در بسیاری موارد، ممکن است تعیین این‌ که موضوع مورد نظر در کجای سلسله مراتب یک راهنما قرار می‌گیرد، دشوار باشد. برای حل این مشکل، امکان جستجوی کلیدواژه‌ای در راهنماها ایجاد شده است. مزیّت جستجوی کلیدواژه‌ای در مقابل تورّق این است که در جستجوی یک موضوع، تمام سایتهای مربوط به آن موضوع که ممکن است در زیر رده‌های مختلف در راهنما قرار داشته باشند، بازیابی می‌شوند (آکرمن، 2002؛ الکری، 2002؛ کلیفتن، 2003).

تفاوت اصلی بین راهنماها و موتورهای جستجو در این است که در راهنماها، عنصر انسانی در گردآوری و نگهداری اطلاعات دخیل می‌باشد، در حالی که موتورهای جستجو به اسپایدرها (روباتها ) برای جستجو در اینترنت متکی‌اند. تفاوت دیگر موتورهای جستجو و راهنماهای موضوعی که ناشی از همان تفاوت اول است، سطح کنترل کیفی است که روی مجموعة راهنماهای موضوعی اعمال می‌شود. البته، باید توجه داشت که سطح کنترل کیفی که در راهنماها به‌کار می‌رود، از یک راهنما به راهنمای دیگر متفاوت است. برای مثال، برخی از مدیران راهنماها، کنترل کمی روی مجموعة خود دارند و به نظر قراردهندگان[7]صفحات وب برای تهیه توصیفها و تصمیم‌گیری درباره این‌که منبع آنها در کجای سلسله مراتب باید قرار گیرد، تکیه می‌کنند. اما بقیه مدیران راهنماها، چه در مورد شمول منابع و چه در مورد محل قرارگرفتنشان در راهنما، کنترل بیشتری را اعمال می‌نمایند( آکرمن، 2002).

راهنماها نسبت به موتورهای جستجو مزایا و معایبی دارند. از مزایای راهنماها نسبت به موتورهای جستجو می‌توان به کیفیت بهتر اطلاعات، دسترسی بهتر به اطلاعات مرتبط، صرف زمان کمتر برای دسترسی به اطلاعات و سهولت مرور و بازیابی اطلاعات اشاره نمود. اما با اینکه راهنماها یکی از پراستفاده‌ترین و مهمترین ابزارهای جستجو در وب هستند و اغلب اطلاعات پالایش شده، مرتبط و با کیفیت مناسب را در اختیار استفاده‌کنندگان خود قرارمی‌دهند، محدودیتهایی نیز دارند که باید مدنظر قرار گیرند. برخی از این محدودیتها عبارتند از: پوشش کم اطلاعات موجود در وب، روزآمد نبودن اطلاعات و نیاز به آگاهی از ساختار سلسله مراتب موضوعی علوم (کوشا، 1381).

کیفیت اطلاعات بازیابی شده: پس از بازیابی اطلاعات، مسئله بررسی کیفیت اطلاعات بازیابی شده مطرح می‌شود. از آنجا که اینترنت، کنترل ناپذیر است و هیچ مقامی مسؤولیت کنترل منابع اینترنت را بر‌ عهده ندارد و به‌علاوه قرار دادن مدارک یا صفحات بر روی وب، آسان، ارزان یا رایگان و غیر قابل کنترل می‌باشد، هر فردی با هر میزان تخصص، می‌تواند منابع خود را روی وب قرار دهد. بنابراین، طیف وسیعی از منابع با کیفیتهای گوناگون و توسط نویسندگانی با درجه اعتبار متفاوت، در دسترس قرار می‌گیرد (کی‌رک، 2002).

با این شرح، استفاده‌‌کنندگان از شبکه جهانی اینترنت باید در خود مهارتهای ارزیابی منابع و تفکر انتقادی را به منظور تشخیص منابع باکیفیت و مناسب، ایجاد نمایند.

با وجود رشد عظیم وب جهانی و توجه رسانه‌ها به این امر، تا کنون سازوکار جامع و استاندارد جهانی برای ارزیابی نظام‌مند اجزای گوناگون سایتهای وب معرفی نشده است
( ماتئوس، 2001).افراد مختلف معیارهای متفاوتی را برای ارزیابی منابع موجود در وب ارائه داده اند که البته بررسی دقیق‌تر این معیارها نشانگر این واقعیت است که افراد مختلف، با در نظر گرفتن تواناییها و قابلیتهای خود، معیارهایی را معرفی کرده اند که برای خودشان بیشتر قابل استفاده بوده است.

در نگاهی گذرا به این معیارها، اولین مطلب قابل توجه، پراکندگی و یکدست نبودن این معیارهاست. از سوی دیگر، همپوشانی زیادی ‌میان این معیارها وجود دارد. بنابراین، ابتدا باید بررسی و تجزیه و تحلیل ‌دقیقی روی این معیارها صورت پذیرد تا بتوان با مشخص کردن جوانب هر‌یـک، مواردی را که همپوشانی دارند یا در هم ادغام نمود و یا طوری تعریف کرد‌ که حداقل این همپوشانی کمتر شود. به علاوه، برای تسهیل به‌کارگیری این ‌معیارها به صورت عملی، اعمال نوعی دسته‌بندی روی آنها ضرورت دارد.

بیان مسئله

تعداد منابع قابل دسترس از طریق اینترنت، بی‌شمار است. شرکتها، سازمانها، مؤسسه‌های آموزشی، انجمنها و حتی افراد عادی می‌توانند به عنوان تولیدکنندگان اطلاعات مطرح باشند. این اشتراک منابع و اطلاعات، مثالی از تعاون اجتماعی به مقیاس وسیع می‌باشد و ارتباطهای شخصی و حرفه‌ای را در سرتا سر جهان امکان‌پذیر ساخته است.

اما این تنها یک روی سکه است، زیرا که هیچ کنترل کیفی در مورد اطلاعاتی که در دسترس قرار می‌گیرند، وجود ندارد.به گفتة کالورت[8]:

«ماهیت وب هر گونه کنترل کیفیت را غیر عملی می‌سازد» (هوگان، 2002).

بنابراین، جای تعجب نیست که در محیط مملو از اطلاعات وب، اطلاعات صحیح و قابل اعتماد با اطلاعات فاقد ارزش، در کنار هم موجود باشند. این در حالی است که در بسیاری موارد، تفاوت میان اطلاعات با ارزش و فاقد ارزش، بخصوص برای کسانی که در موضوع مورد نظر متخصص نمی‌باشند، قابل درک نیست. از آنجا که هیچ سازمان  یا مؤسسه‌ای مسؤولیت اینترنت را بر عهده ندارد و بعید به نظر می‌رسد که حتی در آینده‌ای نزدیک نیز امکانات هر گونه کنترل جهانی فراهم گردد، بنابراین اعضای جامعه اینترنت، باید خود را به عنوان استفاده‌کنندگان دارای مهارت نقد و ارزیابی منابع و اطلاعات بازیابی شده، مطرح نمایند. برای نیل به چنین مقصودی، لازم است هر فرد معیارهایی در اختیار داشته باشد تا از آن طریق بتواند به ارزیابی نتایج بازیابی شده و انتخاب مناسب‌ترین آنها اقدام نماید.

هدف پژوهش

هدف پژوهش حاضر، مقایسه کیفیت محتوا و کارایی سایتهای وب بازیابی شده در حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات[9]، مدیریت دانش[10]، راهنماها، و مراکز تحقیقاتی[11] در دو راهنمای  [12]ODP و YAHOO براساس سیاهه وارسی تدوین شده در زمینه دو معیار محتوا و کارایی، می‌باشد.

اهمیت پژوهش

اهمیت  این پژوهش آن است که معیارها و ملاکهایی را برای ارزیابی محتوا و کارایی سایتهای وب ارائه می‌نماید، زیرا موتورهای جستجو، راهنماها و سایر ابزار بازیابی اطلاعات، در نهایت بخش‌عمده‌ای از مدارک را در قالب صفحات وب در اختیار کاربران قرار می‌دهند وکاربران باید قادر باشند نتایج بازیابی شده را مورد ارزیابی قرار دهند.همچنین، با توجه به جدید بودن مسئله ارزیابی سایتها و اطلاعات موجود در اینترنت و همچنین محدود بودن تحقیقات انجام گرفته در این زمینه بخصوص در داخل کشور، هر نوع پژوهشی در این زمینه، می‌تواند راه را برای انجام تحقیقات مفید آینده هموارتر سازد.

مروری بر مطالعات گذشته

از آنجا که موضوع این پژوهش با ارزیابی سایتهای وب در راهنماهای موضوعی سروکار دارد، مطالعات انجام گرفته بر روی راهنماهای موضوعی و همچنین ارزیابی سایتهای وب، به عنوان پیشینه پژوهش مطرح می باشند. اما با توجه به پژوهشهای اندکی که در زمینه راهنماهای موضوعی صورت گرفته است ، در قسمت پیشینه پژوهش، علاوه بر ذکر این موارد، تعدادی از پیشینه‌های مربوط به ارزیابی سایتهای وب که به موضوع این پژوهش ربط بیشتری داشته است نیز ارائه  می‌گردد.

پیشینه پژوهش در داخل کشور

اصغری پوده  و فتاحی (1381) پ‍ژوهشی را با عنوان «عناصر و ویژگیهای مهم در طراحی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی» انجام دادند. این تحقیق با هدف شناسایی رویکردها و ویژگیهای مطرح در طراحی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی انجام شده است. جامعه آماری تحقیق، 20 وب‌سایت کتابخانه دانشگاههای برتر چهار کشور آمریکا، کانادا، استرالیا، انگلیس و پنج وب‌سایت از کتابخانه‌های دانشگاهی ایران است. ابزار گردآوری اطلاعات، سیاهة ارزیابی محقق ساخته‌ای شامل 27 ویژگی است.در این تحقیق ضمن ارائه الگوی نظری مناسب برای طراحی وب‌سایتها، مشخص شد که میزان همخوانی وب‌سایتهای خارجی نمونه تحقیق با سیاهه ارزیابی حدود 78% است، اما وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران از طراحی ضعیفی (45%) برخوردارند. در نهایت، پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت موجود وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران ارائه شده است.

رضایی شریف‌آبادی و فرودی (1380) پژوهشی را با عنوان «ارزیابی صفحات وب کتابخانه‌های دانشگاهی ایران و ارائة الگوی پیشنهادی» انجام دادند. این پژوهش، با هدف ارزیابی صفحات وب کتابخانه‌های دانشگاهی ایران و ارائة الگوی پیشنهادی در این زمینه، با استفاده از روش پیمایشی _ تحلیلی، به بررسی 13 کتابخانه دانشگاهی تحت وب در ایران براساس فهرست شبکه علمی کشور در دی ماه 1380 پرداخته است. عوامل مختلفی از جمله محتوای صفحه اصلی، عوامل جستجو و تحقیق و امکانات کاربران جهت ارزیابی جامعه پژوهش مورد استفاده قرار گرفته و در مجموع یافته‌های پژوهش نشان داده است که 8/40 درصد عوامل اطلاعاتی مورد بررسی، توسط جامعه پژوهش در ایران رعایت می‌شوند.

عصاره (1381) پژوهشی را با عنوان «سایتهای‌ مدارس‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی: تحلیلی از محتوا و طرح» انجام داده است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی صفحات خانگی[13] مدارس کتابداری و اطلاع‌رسانی به منظور تعیین مشخصاًت اصلی از نظر جنبه‌های طراحی و پیکره‌بندی محتوا و در نهایت ارائه مدلی برای صفحه خانگی مدارس کتابداری و اطلاع‌رسانی بود. 62 سایت وب از فهرست ITCS[14] استخراج شده و در مدت کوتاه یک ماه بارگذاری[15] شدند. با استفاده از برنامه excel، داده‌های به‌دست‌آمده از هر صفحه خانگی جدول بندی و سپس براساس متداول‌ترین عناصر ( اطلاعات در مورد مدرسه، برنامه‌ها، دوره‌ها، افراد، منابع ) مدلی برای صفحه خانگی مدارس کتابداری و اطلاع‌رسانی تهیه شد که این مدل نشان دهندة مشخصاًت عمده و برجستة طرح و محتوای این نوع از سایتهای وب بود.

خالقی و داورپناه (1383) تحقیقی را با عنوان «بررسی وضعیت وب‌سایتهای ایرانی براساس معیارهای عمومی ارزیابی» انجام دادند. در این پژوهش، وضعیت وب‌سایتهای ایرانی براساس معیارهای عمومی ارزیابی شامل: سازمان پشتیبانی‌کننده، نوع، هدف، زبان، نحوة دسترسی، موضوع، روزآمدی، نوع قلمروها، پیوندها و ارائه خدمات و امکانات به منظور شناخت و آگاهی از حضور اطلاعاتی ایران در شبکه وب، بررسی شده است. روش تحقیق، پیمایشی بوده است. 265 وب‌سایت به صورت تصادفی از پنج ابزار (سه موتور جستجو، راهنمای وب IRAN DIGEST  و کتاب «راهنمای وب‌سایتهای مشهور ایرانی و سایتهای مشهور خارجی بر روی وب») انتخاب شدند و داده‌ها توسط سیاهه وارسی محقق ساخته، جمع آوری شد.  نتایج نشان داد اکثر وب‌سایتها تحت مالکیت مراکز دولتی در تهران می‌باشند و در ارائه موضوعاتی نظیر موضوعات علمی، فرهنگی و همچنین در ارائه اطلاعات توسط پایگاههای اطلاعاتی و منابع الکترونیکی، بسیار ضعیف عمل کرده‌اند. بیش از 80%  آنها به تاریخ روزآمدی و بیش از نیمی از آنها به بیان هدفهای خود، توجهی ندارند. به طور کلی می‌توان گفت، در ارائه و اشاعه اطلاعات از طریق وب‌سایتها برنامه‌ریزی مشخص و مدونی وجود نداشته است.

پیشینه پژوهش در خارج از کشور

بوراسکی در سال 1997 تحقیقی را با عنوان «تحلیلی از راهنماهای حقوقدانان شبکه جهانی وب» انجام داد. وی در این پژوهش تأثیر و قابلیت اعتماد راهنماهای موضوعی مربوط به حقوقدانان در شبکه وب را ارزیابی نمود.در این پژوهش، سه راهنمای  Martindale-Hubbell Law Directory ، West's Legal Directory  و  Legal dot Net  از نظر صحت، اعتبار، هدف، روزآمد بودن، پوشش، قابلیت دسترسی و ساختار مورد ارزیابی قرار گرفته و نقاط قوت و ضعف هریک مشخص گردید.

کول و موری در سال 1999 مقاله‌ای با عنوان «راهنماهای شرکتهای انگلستان بر روی وب» منتشر کردند. این مقاله که به ارائة نتایج انجام شده توسط سرویس اطلاعات تجاری اسکاتلند[16] می‌پردازد، با هدف ارزیابی راهنماهای عمده شرکتهای انگلستان، انجام شده است. این تحقیق به منظور ارزیابی و تعیین سایتهای وب کلیدی که می‌توان آنها را با اطمینان به کاربران SCOTBIS توصیه کرد و همچنین مقایسه میزان بازیابی اطلاعات شرکتها از طریق چنین سایتهایی در مقابل بعضی از منابع چاپی موجود در SCOTBIS، انجام گرفت. نتیجه تحقیق نشان داد راهنماهای وبی می‌توانند ابزار سریع و مفید جستجو برای شرکتهای انگلستان تلقی شوند، اما ادامه حیات سایتهای رایگان و نیز جامعیت اندک راهنماهای وبی در مقایسه با منابع چاپی، جای سؤال دارد.

بیکینک در سال 2000 پژوهشی با عنوان «آموزش کاربران برای استفاده از راهنماهای موضوعی علمی در اینترنت» انجام داد. در این پژوهش، نحوة استفاده از شبکه جهانی وب و چگونگی استفاده از راهنماهای موضوعی به جای موتورهای جستجو به 100 افسر پلیس در هلند آموزش داده شد. نتایج این تحقیق تأثیر مثبت این آموزش  بر نگرش منفی این افراد را  نشان داد.

ماتئوس و دیگران در 2001 پژوهشی را با عنوان «یک نمایه جدید ارزیابی وب: تحلیل دانشگاههای اسپانیا» انجام دادند. در این پژوهش، نمایه‌ای شامل چهار مقولة عمدة محتوای سایت، سرعت، دسترس پذیری و گشت و گذار[17] تهیه گردید. اعتبار این نمایه از طریق ارزیابی 65 سایت وب دانشگاهی اسپانیا، مورد سنجش قرار گرفت. نتیجه این تحقیق نشانگر انعطاف پذیری این نمایه ارزیابی وب و همچنین تعیین‌کنندة نقاط قوّت و ضعف سایتهای وب مورد بررسی بود.

پای در 2003 پژوهشی را با عنوان «بررسی و تحلیل سایتهای وب شورای مدارس شرق مرکزی ایندیانا»، انجام داده است. وی در این پژوهش، با استفاده از یک سیاهه وارسی حاوی 137 مورد که در 10 مقوله طبقه بندی شده بود، درجه کیفیت سایتهای وب شورای مدارس دانشکده شرق مرکزی ایندیانا را مورد بررسی قرار داد. 10 مقوله موجود در سیاهه وارسی عبارت بودند از: اعتبار، صحت، هدفمندی، جدید بودن، پوشش و مخاطبان، جنبه‌های تعاملی، تسهیلات گشت و گذار، جنبه های غیرمتنی، کمک به پیشرفت علمی و جنبه‌های استخدام. از بین این 10 مقوله، مقوله‌های تسهیلات گشت و گذار (42/50%)، صحت (06/42%) و اعتبار (8/41%) اجزایی بودند که بالاترین رتبه را به خود اختصاص دادند. محتوای این سایتهای وب که شامل جنبه‌های استخدام و ابقا (74/6%)، جنبه‌های تعاملی (70/8%)، جدید بودن (95/8%) و کمک به پیشرفت علمی (33/9%) بود، کمترین رتبه را دریافت نمودند. یافته‌های این پژوهش، دستورالعملهای مشخصی را در اختیار دانشکده‌ها قرار می‌دهد که از طریق آن، عناصر تأثیرگذار در کیفیت سایتهای وب، آشکار می‌شود. 10 مقوله ارزیابی وب و 137 مورد موجود در سیاهه وارسی این تحقیق را می‌توان برای ارزیابی و ارتقای کیفی سایت وب دانشکده‌ها و نیز افزایش کارایی و اثر بخشی و بهبود ارتباطهای دانشکده‌ای، مورد استفاده قرار داد.

سانگ یون، شاو و اشنایدر در 2003 پژوهشی را با عنوان «طراحی سایتهای وب میان گروههای صنعتی جهت تجاری کردن آنها» انجام دادند. در این پژوهش، 6 گروه از معیارهای ارزیابی سایتهای وب (کارکرد تجاری، اعتبار شرکت، قابلیت اعتماد محتوا، جذابیت سایت وب، ساختار نظام‌مند و گشت وگذار) مشخص گردید و براساس این معیارها، سایتهای وب 12 گروه صنعتی کره‌ای ارزیابی شد تا معیّن گردد آیا تفاوتهایی در طراحی سایتهای وب در بین صنایع مختلف وجود دارد یا خیر؟ نتایج نشان داد تفاوتهای عمده‌ای در طراحی سایتهای وب در گروههای مختلف صنعتی وجود دارد.

سؤالهای پژوهش

1.آیا در سایتهای وب بازیابی شده در حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات، مدیریت دانش، راهنماها، و مراکز تحقیقاتی، در دو راهنمای  ODP و YAHOO، از نظر شاخصهای مربوط به معیار محتوا، تفاوتی معنادار وجود دارد؟

2.آیا در سایتهای وب بازیابی شده در حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات، مدیریت دانش، راهنماها، و مراکز تحقیقاتی، در دو راهنمای ODP  وYAHOO، از نظر شاخصهای مربوط به معیار کارایی، تفاوتی معنا‌دار وجود دارد؟

3.از نظر معیارهای ارزیابی در سایتهای وب بازیابی شده در حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات، مدیریت دانش، راهنماها و مراکز تحقیقاتی،  در دو راهنمای  ODPوYAHOO ، شاخصها به چه ترتیب، مورد توجه قرار گرفته‌اند؟

روش انجام پژوهش، جامعه آماری و ابزار گردآوری اطلاعات

پژوهش حاضر یک پژوهش توصیفی و از نوع کاربردی است. این پژوهش به روش تحلیل محتوا انجام پذیرفته است. جامعه آماری مورد بررسی در این پژوهش را سایتهای وب بازیابی شده در زیر موضوع علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات، مدیریت دانش، راهنماها، و مراکز تحقیقاتی، که مقوله‌های مشترک در دو راهنمای ODP و YAHOO می‌باشند، تشکیل می‌دهد. قابل توجه است در جامعه پژوهش تنها سایتهای وب در نظر گرفته شده و صفحات وب (که معمولاً در نشانی اینترنتی آنها علامت ~ وجود دارد) و همچنین سایتهایی که دارای قلمرویی[18] غیر از قلمرو‌های موجود در سیاهه وارسی (gov ، edu ، ac ، org ، com و net) بوده‌اند، لحاظ نگردیده است. با توجه به مطالب فوق، تعداد کل سایتهای مشمول بررسی ، 96 سایت بود. از تعداد کل 96 سایت، 32 سایت مربوط به YAHOO  و 64 سایت مربوط به ODP بودند که براساس فرمول کوکران نمونه ای 42 سایتی شامل 14 سایت از YAHOO و 28 سایت از ODP توسط نمونه‌گیری تصادفی نظام‌یافته، انتخاب گردید.در این پژوهش، گردآوری داده‌ها با استفاده از یک سیاهه وارسی تنظیم شده براساس دو دسته معیار محتوا و کارایی صورت پذیرفته است. در تهیه این سیاهه وارسی، مقوله‌های سیاهه وارسی اسمیت[19](اسمیت، 1997)، به عنوان مبنای کار قرار گرفت و پس از مطالعه منابع و سیاهه‌های وارسی متعدد دیگر همچون سیاهه‌های وارسی: اورهارت (اورهارت، 1998)، بارکر (بارکر، 2003)، جنکینز (جنکینز، 2003)، ویکس (ویکس، 2003)، هاروی (هاروی، 2003)، بک (بک، 2004) و ...، با توجه به همپوشانی وسیع منابع در زمینه ارزیابی سایتهای وب، سیاهه وارسی جامعی در دو مقوله محتوا و کارایی تهیه گردید.

این سیاهه وارسی به دو دسته معیار کلی محتوا و کارایی اختصاص یافته است که معیار محتوا شامل زیرگروههای صحت، اعتبار، جدید بودن، کیفیت نوشته و معیارکارایی نیز شامل زیرگروههای کاربرپسندی، قابلیت جستجو و قابلیت مرور می‌باشد. هریک از زیرگروهها نیز دارای شاخصهایی می‌باشند که اجزای تشکیل دهندة سیاهه وارسی ‌می‌باشند. شاخصهای مورد بررسی در هر یک از زیرگروهها به شرح زیر می‌باشند:

ـ شاخصهای مورد بررسی در زیرگروه صحت را «سوگیری» و «ویراستار» تشکیل می‌دهند.

ـ در زیرگروه اعتبار به جنبه‌های «کمیت و کیفیت پیوندها»، «مشخص بودن پدید آور»، «وجود اطلاعات در مورد پدیدآور»، «مشخص بودن وابستگی پدید آور»، «اشتهار نویسنده/ سازمان»، «قلمرو»، «قانون حق مؤلف»، «اعتبار خدمت‌دهنده»، «زمان ایجاد سایت» پرداخته شده است.

ـ جنبه‌های مورد بررسی در زیرگروه جدید بودن عبارتند از: «روزآمد بودن پیوندها»، «آخرین تاریخ روزآمدسازی»، «مشخص و به روز بودن داده‌های خاص(جدولها و نمودارها)» و «مشخص بودن فاصله‌های زمانی روزآمد سازی سایت».

ـ در معیار کیفیت نوشته به دو شاخص «وجود یا عدم وجود غلطهای املایی، دستورزبانی و نقطه‌گذاری» و همچنین «تناسب سبک نوشتاری سایت با واژگان مخاطبان» پرداخته شده است.

ـ کاربرپسندی شامل جنبه‌های «وجود HELP»، «قابل مشاهده بودن پیوندها»، «پس زمینه شلوغ»، «ثبات متن»، «شلوغ بودن متن»، «دسته‌بندی موضوعی منوها»، «عمق منوها»، «ربط تصاویر با محتوای سایت»، «تأثیر تصاویر بر سرعت بارگذاری  سایت»، «تناسب بین رنگ پس زمینه و متن»، «تمایز تبلیغات از متن» و «مرده نبودن پیوندها» می‌باشد.

ـ قابلیت جستجو با توجه به شاخصهای «داشتن موتور جستجو»، «استفاده از عملگرها»، «مشخص بودن جعبه جستجو»، «امکان جستجو در وب»، «امکان جستجو در سایت»، مورد ارزیابی قرارگرفته است.

ـ قابلیت مرور توسط شاخصهای «وجود ساختار منطقی برای بازیابی»، «امکان بازگشت از هریک از صفحات سایت به صفحه اصلی»، «وجود نقشه سایت» و «وجود گزینه هایی برای حرکت درون سایت» تعیین گردیده است.

برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، ضمن توصیف داده‌ها از طریق آمار توصیفی که عمدتاً شامل جدولهای فراوانی و دوبعدی می‌گردد، از طریق آمار استنباطی نیز سؤالهای پژوهش به بوتة آزمایش گذاشته شده است. آزمونهای مورد استفاده در این تحقیق، مجذور خی و یومن ویتنی[20] می‌باشد.

بحث و پاسخ به سؤالها

با توجه به اینکه معیار محتوا با زیر گروههای صحت، اعتبار، جدید بودن و کیفیت نوشته تعیین گردیده است، نتایج حاکی از آن است که:

ـ از نظر صحت محتوای سایتها، تفاوتی معنا‌دار میان دو راهنمای مورد بررسی وجود نداشته است.

ـ در رابطه با شاخصهای مربوط به زیرگروه اعتبار، نتایج حاصل از مقایسه سایتهای دو راهنمایODP و YAHOO، نشان می‌دهد که تنها از نظر «زمان ایجاد سایت»، بین این دو راهنما تفاوتی معنا‌دار وجود دارد و از لحاظ بقیه شاخصها، تفاوت معنا‌دار نمی‌باشد. این بدان معناست که زمان ایجاد سایت در چهار مقوله مورد بررسی در سایتهای راهنمای YAHOO، مشخص‌تر از راهنمای ODP می‌باشد.

ـ در مورد شاخصهای مورد بررسی در زیرگروه جدید بودن، نتایج حاصل ازآزمون یومن ویتنی برای سنجش تفاوت میانگین رتبه قرارگیری سایتها از نظر نمره میزان روزآمدبودن پیوندها در دو راهنما، نشان می‌دهد که تفاوت میان این دو راهنما در سطح 95% معنا‌دار است، به طوری که می‌توان اظهار داشت پیوندهای موجود در سایتهای راهنمای YAHOO روزآمدتر از پیوندهای سایتهای راهنمای ODP است و این بدان معناست که برای دسترسی به پیوندهای روزآمدتر در مقوله‌های مورد نظر، می‌توان به راهنمای YAHOO مراجعه نمود. اما در رابطه با ذکر تاریخ آخرین روزآمدسازی و مشخص و به‌روزبودن داده‌های خاص مانند جدولها و نمودارها، تفاوتی معنادار میان این دو راهنما دیده نشد.

شاخص دیگر زیرگروه جدید بودن، مشخص بودن فاصله‌های روزآمدسازی ‌سایت است که در هیچ یک از سایتهای مورد بررسی مشاهده نگردید. این نتیجه نشانگر این مطلب است که یا این شاخص، برای ارزیابی سایتهای وب مناسب نیست و یا اینکه پدیدآورندگان سایتها به لحاظ کردن این شاخص در سایتهای خود، اهمیتی نمی‌دهند. شاید پدیدآورندگان سایتها، تنها ذکر آخرین تاریخ روزآمدسازی را کافی دانسته و لزومی به ذکر فواصل روزآمدسازی سایت نمی‌بینند. اما تعیین فواصل روزآمدسازی سایت از این جهت اهمیت دارد  که کاربران را از خط‌مشی زمانی روزآمدسازی سایت مطلع ساخته و به کاربران کمک می نماید تا همزمان با روزآمدسازی سایت، اقدام به مراجعه مجدد به آن نمایند و دقیقاً بدانند که چه زمانی می‌توانند به اطلاعات جدید در سایت دسترسی یابند.

ـ آخرین مورد از معیار محتوا، زیر گروه کیفیت نوشته است که با دو شاخص «وجود یا نبود غلطهای املایی، دستورزبانی و نقطه‌گذاری» و همچنین «تناسب سبک نوشتاری سایت با واژگان مخاطبان»، مشخص می‌گردد. نتایج حاکی از آن است که سایتهای مورد بررسی در هر دو راهنما از کیفیت نوشتاری بالایی برخوردارند و در رابطه با این دو شاخص در سایتهای دو راهنمای ODP و YAHOO، تفاوت معنا‌داری وجود ندارد.

با توجه به اینکه معیار کارایی با زیرگروههای کاربرپسندی، قابلیت جستجو و قابلیت مرور تعیین گردیده است، نتایج به شرح زیر می‌باشد:

ـ از میان 15 شاخص مورد بررسی در زیرگروه کاربرپسندی، تنها در دو مورد «وجود HELP  » و «امکان ایجاد تغییر در اندازه حروف متن»، بین دو راهنمای ODP  وYAHOO، تفاوتی معنا‌دار وجود دارد. با توجه به این نتیجه، شاخص HELP در سایتهای راهنمایYAHOO  بیشتر وجود دارد و همچنین امکان ایجاد تغییر در اندازه حروف متن در سایتهای راهنمای YAHOO نسبت به ODP بیشتر فراهم است.

در مورد شاخصهای مورد بررسی در زیرگروه قابلیت جستجو در مورد دو شاخص «وجود موتور جستجو» و «امکان جستجو در سایت» تفاوتی معنا‌دار بین دو راهنما وجود دارد و این دو شاخص در راهنمای YAHOO بیشتر از راهنمای ODP لحاظ گردیده است. به طور کلی، آزمون معنا‌داری تفاوت میانگین رتبه سایتهای راهنمای ODP و YAHOO از نظر شاخصهای قابلیت جستجو، از وجود تفاوتی معنا‌دار میان این دو راهنما در سطح 95% حکایت دارد که با توجه به این نتیجه می‌توان اظهار داشت سایتهای راهنمای YAHOO در چهار مقوله مورد بررسی، از نظر قابلیت جستجو نسبت به سایتهای راهنمای ODP ارجحیت دارند.

ـ نتایج حاصل از مقایسه راهنمایODP  وYAHOO از نظر قابلیت مرور نشان می‌دهد که اگر چه راهنمای ODP از این نظر وضعیت بهتری دارد، اما از لحاظ آماری تفاوت میان این دو راهنما معنا‌دار نیست.

برای پاسخگویی به سؤال 3 پژوهش، درصدهای به دست آمدة مربوط به شاخصهای مورد بررسی برای هر یک از راهنماها، به صورت جدول تهیه گردید. با توجه به این‌که نتایج به دست آمده در مورد چهار شاخص «کمیت پیوندها»، «کیفیت پیوندها»، «روز آمدن بودن پیوندها» و «قلمرو»، حاصل از آزمون (یومن) ویتنی می‌باشند، لذا از این چهار شاخص در این بخش استفاده به عمل نیامده است.

در جدولهای 1 و2 شاخصهای مربوط به معیار محتوا و درصدهای مربوط به هریک از این شاخصها، در دو راهنمای  YAHOO و ODP، نشان داده شده است.

جدولهای 1 و 2 : ترتیب نزولی شاخصهای معیار محتوا در سایتهای بازیابی شده در راهنماهای YAHOO و ODP

با مقایسه جدولهای مربوط به شاخصهای معیار محتوا در سایتهای بازیابی شده در دو راهنمای ODP وYAHOO، مشاهده می‌گردد که در راهنمای YAHOO، به جز شاخصهای «وجود ویراستار»، «فاصله‌های زمانی روزآمد سازی سایت» و در راهنمای ODP به جز این دو شاخص و شاخص «ذکر تاریخ ایجاد سایت»، سایر شاخصها در بیش از 50%  از سایتهای مورد بررسی، لحاظ گردیده است. بنابراین، با توجه به نمونه مورد بررسی، می‌توان چنین برداشت نمود که راهنمای ODP و YAHOO، در خط‌مشی انتخاب خود، به این شاخصها توجه دارند. از طرف دیگر، تشابه تقریبی ترتیب اهمیت این شاخصها در راهنماهای یادشده، احتمالاً می‌تواند تأییدی بر قابل استفاده بودن سیاهه‌وارسی تهیه شده در این پژوهش، برای طراحی و ارزیابی جنبه‌های محتوایی سایتهای وب، باشد.

پس از بررسی شاخصهای معیار محتوا، باید ترتیب اهمیت شاخصهای مربوط به معیار کارایی در دو راهنمای  ODP و  YAHOOپرداخته شود. در جدولهای 3 و4  ترتیب اهمیت شاخصهای مربوط به معیار کارایی در دو راهنمای  YAHOOو ODP، براساس داده‌های به‌دست‌آمده از این پژوهش، مشخص گردیده است.

جدولهای 3 و 4 :ترتیب نزولی شاخصهای معیار کارایی در سایتهای بازیابی شده در راهنماهای YAHOO و ODP

مقایسه جدولهای مربوط به معیار کارایی نشان می‌دهد که در مجموع دو راهنما، به شاخصهای «وجود موتور جستجو»، «مشخص بودن جعبه جستجو»، «استفاده از عملگرها»، «وجود HELP»، «وجود گزینه‌های حرکت درون سایت»، «تأثیر نداشتن تصاویر بر سرعت بارگذاری سایت»، «امکان جستجو در وب» و «امکان جستجو در سایت»، درصدی کمتر از 50 اختصاص یافته است، اما سایر شاخصها در بیش از 50%  از سایتهای مورد بررسی رعایت شده است که این امر با در نظر گرفتن تشابه نسبتاً زیاد در ترتیب اهمیت این شاخصها در دو راهنمای یاد شده، احتمالاً می‌تواند تأییدی بر قابل استفاده بودن سیاهه‌وارسی تهیه شده در این پژوهش، برای طراحی و ارزیابی کارایی سایتهای وب ‌باشد.

نگاهی به شاخصهایی که در مجموع دو راهنما، درصدی کمتر از 50  به آنها اختصاص یافته است، نشان می‌دهد که تمامی این شاخصها یا در مورد جستجو می‌باشند و یا مربوط به تسهیل استفاده از سایت توسط کاربر هستند و لزوم توجه به آنها در سایتها انکارناپذیر است. بنابراین، می‌توان اظهار داشت با وجود نداشتن توجه ظاهری راهنماهایODPوYAHOOبه شاخصهای یاد شده، این شاخصها نیز ‌باید در طراحی و ارزیابی سایتهای وب لحاظ گردند.

در پایان، سیاهه وارسی تهیه شده در این پژوهش می‌تواند به عنوان سیاهه‌وارسی  برای طراحی و ارزیابی محتوا و کارایی سایتها مورد استفاده قرار گیرد.

پیشنهادها

1. با توجه به این که این تحقیق روی دو معیار از معیارهای ارزیابی سایتهای وب انجام پذیرفته است، پیشنهاد می‌شود پژوهشهایی بر روی سایر معیارهای ارزیابی سایتهای وب انجام گیرد تا درنهایت با تلاش پژوهشگران مختلف، تهیه سیاهة وارسی استانده‌ای برای ارزیابی سایتهای وب میسر گردد.

2. پیشنهاد می‌‌گردد در تحقیقات دیگر، به ارزیابی سایتها در سایر مقوله‌های این دو راهنما پرداخته شود تا بتوان نتایج حاصل از مجموع این تحقیقات را به کل راهنما تعمیم داد.

3. توصیه می‌شود این پژوهش، روی سایر راهنماهای وب انجام پذیرد تا مشخص گردد که کدام راهنماها از معیارهای ارزیابی برای انتخاب سایتها استفاده می‌کنند و از این طریق اعتبار راهنماها قابل ارزیابی گردد.